Wyzwania trzeciego wieku

Długość życia dzisiejszych społeczeństw wynosi znacznie więcej niż w przeszłości. W czasach prehistorycznych osoby w wieku podeszłym stanowiły zjawisko wyjątkowe, a jeszcze w XVIII wieku odsetek osób przekraczających 65. rok życia wynosił ok. 1%. Dziś wiele mówi się wręcz o starzejących się społeczeństwach. Polska nie jest tu wyjątkiem. Zgodnie z badaniami Głównego Urzędu Statystycznego z 2017 r. osoby powyżej 60. roku życia stanowią aż 24% populacji.

Fakt, że grupa społeczna seniorów w polskim społeczeństwie jest tak liczna, skłania do refleksji nad funkcjonowaniem i potrzebami tych osób. Jakim problemom rozwojowym muszą stawić czoła? Jak można wspomóc tę grupę w osiąganiu lepszej jakości życia? I wreszcie – czym charakteryzuje się wiek podeszły i jak odróżnić naturalne procesy starzenia się mózgu od pierwszych oznak otępienia?

Czym jest starość?

Starzenie się, a więc dojrzewanie, to proces zmian zachodzących w organizmie wraz z wiekiem. Człowiek dojrzewa od chwili narodzin. O starości mówi się jednak, gdy osoba przekroczy 60-65. rok życia. Granica ta narzucona jest dość umownie, stąd jej nieostrość – nie sposób określić konkretnego momentu przejścia pomiędzy „młodością” a „starością”. Dostrzegalne są jednak pewne oznaki wchodzenia w wiek podeszły, obserwowalne zarówno w funkcjonowaniu całości organizmu, jak i konkretnie – mózgu.

Wyzwania rozwojowe wieku podeszłego

Słowo „rozwój” przestało być traktowane jako odnoszące się wyłącznie do dzieci, a co za tym idzie – więcej uwagi zaczęto poświęcać osobom starszym i ich potrzebom. Jesień życia stawia wiele wyzwań przed wchodzącymi w ten okres członkami społeczeństwa, ważne zatem jest, aby dobrze rozumieć zachodzące w tym czasie przemiany i właściwie wspomagać swoich starzejących się bliskich.

Psychologia zakłada, że wiek podeszły czas wielu kryzysów rozwojowych oraz zmian, z którymi należy się uporać. Pierwszą z nich może być przejście na emeryturę. Moment odejścia z pracy wiąże się często ze spadkiem dochodów. Może być trudny także ze względu na znaczącą różnicę w trybie życia – dni nie mają już tak jasno określonej struktury, a ilość obowiązków się zmniejsza.

Kolejnym kryzysem rozwojowym okresu starości może być pogorszenie się stanu zdrowia – swojego lub współmałżonka, a często również śmierć partnera życiowego. Często pojawiają się wówczas refleksje na temat własnej śmiertelności, zbliżającego się kresu życia i ograniczonych możliwości, czego konsekwencją jest obniżenie nastroju i motywacji (a w niektórych przypadkach depresja). W tym okresie szczególnie ważne jest, aby otoczyć bliską osobę troską i podarować jej swoją uwagę i czas. W razie potrzeby warto zachęcić do skorzystania z pomocy profesjonalisty – psychologa, psychoterapeuty czy lekarza.

Zarówno przejście na emeryturę, jak i utrata partnera plasują się wysoko na liście stresorów życiowych. Wiek podeszły to jednak nie tylko okres smutku i powolnego wycofywania się z aktywności. To również czas, w którym życie stawia przed seniorem zgoła inne wyzwania. Jednym z nich jest pojawienie się na świecie wnuków i wejście w nową rolę społeczną – dziadka lub babci. To doświadczenie, które może być źródłem ogromnej satysfakcji.

Jesień życia to również szansa na przeżycie „drugiej młodości” związku – małżonkowie mają czas wyłącznie dla siebie, być może pierwszy raz od wielu lat. To okazja do rozwoju, realizowania się w pasjach, na które dotąd brakowało wolnych chwil. Obecnie duży nacisk kładzie się na angażowanie seniorów w różne aktywności – przodują w tym m.in. uniwersytety trzeciego wieku, kluby seniora, osiedlowe lub parafialne wspólnoty, do których można przynależeć i dzięki temu pielęgnować relacje z rówieśnikami. Warto zachęcać swoich bliskich, by korzystali z takich zajęć, jeśli tylko ich stan na to pozwala. Dzięki temu mają możliwość czuć się pełnoprawnymi członkami społeczeństwa i nadal rozwijać swoje zainteresowania.

Wreszcie, rola seniora niesie ze sobą pewne przywileje. Bycie nestorem rodu to częste służenie pomocą i radą ze względu na mądrość życiową i lata doświadczenia.

Starzejący się mózg

Specjaliści (geriatrzy i psychogeriatrzy) uważają, że zmiany zachodzące w mózgu wskutek wkraczania w zaawansowany wiek nie przebiegają harmonijnie – oznacza to, że jedne funkcje zostają zachowane na względnie dobrym poziomie, inne zaś ulegają degradacji. Pogorszeniu ulegają zwłaszcza procesy uwagi (jej wybiórczości i przerzutności), pamięci (np. przypominania), myślenia logiczno-problemowego czy spostrzegania złożonych bodźców. Osłabienie sprawności dotyczy także uczenia się, odporności na czynniki rozpraszające oraz, w pewnym stopniu, planowania działań.

W przypadku niektórych funkcji nie obserwujemy jednak tak drastycznych zmian. Przykładem są tu zdolności komunikacyjne, które mogą być zachowane w granicach normy pomimo deficytów obserwowanych w innych obszarach funkcjonowania.

Zaburzenia funkcji poznawczych – od normy do patologii

Szereg zmian zachodzących w mózgu w wieku podeszłym jest zupełnie naturalnym zjawiskiem i wynika z procesów starzenia się. Przejawy tego procesu obserwowane są często przez otoczenie lub przez samych seniorów. Zaliczyć do nich można m.in. osłabienie pamięci, zmniejszenie zapotrzebowania na sen czy spowolnienie ruchowe.

Istnieją jednak zmiany, których obecność może świadczyć o rozwijającym się otępieniu – jednym z kilku rodzajów. Objawy, które powinny zapalić ostrzegawczą lampkę, to m.in.:

• zaburzenia świadomości – np. dezorientacja co do własnej osoby lub co do czasu i miejsca;
• halucynacje lub urojenia;
• trudności w czytaniu i pisaniu – np. obecność błędów, które nie występowały wcześniej, trudności w rozumieniu czytanego tekstu;
• zaburzenia pamięci istotnie utrudniające funkcjonowanie, wykraczające poza zwykłe „zapominalstwo” u osoby zdrowej;
• drażliwość, możliwa agresja;
• wyraźne zmiany w zachowaniu, stylu życia czy ogólnym funkcjonowaniu;
• zmiany w napędzie psychoruchowym – np. istotne spowolnienie myślenia lub nadpobudliwość w działaniu;
• problemy z wykonywaniem codziennych czynności – np. osoba nie wie, jak robić rzeczy, które dotąd potrafiła (wiązanie butów, przygotowanie posiłku etc.).

Otępienie nie musi być nieuchronną konsekwencją starości, wiek podeszły jednak jest istotnym czynnikiem predysponującym do rozwoju zespołu otępiennego. Z tego powodu warto być uważnym na jego możliwe objawy i w razie potrzeby udać się z podopiecznym do lekarza.

Jak ćwiczyć umysł w wieku podeszłym?

Bez względu na przyczynę obniżenia sprawności, zawsze warto stymulować osoby starsze do aktywności – zarówno fizycznej, jak i intelektualnej. Dobrym pomysłem jest włączanie seniorów w codzienne czynności, zwracanie się do nich o pomoc w zadaniach, które są w stanie wykonać, oraz zachęcanie ich do samodzielności poprzez niewyręczanie. Warto sięgać również po pomoce terapeutyczne, które sprawdzą się nie tylko w przypadku klinicznie stwierdzonych zaburzeń procesów poznawczych, ale również jako stymulacja funkcji osłabionych naturalnie z wiekiem. Dodatkową wartością będzie wykonywanie takich ćwiczeń wraz z seniorem – np. wspólne czytanie tekstu i odpowiadanie na pytania dotyczące treści, zapamiętywanie elementów na zdjęciu czy informacji zamieszczonych na karcie pracy, szukanie podobieństw i różnic między obrazkami lub dopasowywanie do siebie elementów.

Warto także wplatać takie zadania w codzienną aktywność osoby starszej, np. porozmawiać o programie, który obejrzała w telewizji, pomóc nauczyć się listy zakupów czy wracać pamięcią do przeszłości podczas wspólnego oglądania zdjęć.

Kluczowe znaczenie ma jednak czas, jaki poświęcamy osobie starszej. Wspólny posiłek, spacer czy chwila rozmowy będzie nie tylko okazją do podtrzymania sprawności, ale przede wszystkim informacją o tym, że nasz podopieczny jest dla nas ważny, a kontakt z nim – wartościowy.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Stuart-Hamilton, I., Psychologia starzenia się. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2006
• Jodzio, K., Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Difin, 2011
• Krzyżowski, J., Psychogeriatria. Wydawnictwo „Medyk”, 2004
• Informacja o sytuacji osób starszych na podstawie badań Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa 2018