Emocje i ich wpływ na funkcje poznawcze

Emocje towarzyszą nam każdego dnia. Mile witamy te przyjemne, podczas gdy obecność tych trudnych odbieramy jako niepożądaną. Jaka jest rola emocji w naszym życiu? Czy zastanawialiśmy się kiedykolwiek, na co jeszcze oprócz ogólnego samopoczucia wpływają nasze stany emocjonalne? W jaki sposób rzutują na funkcjonowanie poznawcze? Co należy uwzględnić w procesie diagnozy i terapii pacjenta doświadczającego lęku lub depresji?

Czym właściwie są emocje?

Emocje możemy tłumaczyć w różny sposób, jednak najtrafniej opisać je jako specyficzny stan naszego organizmu, który jest dla nas przyjemny lub nieprzyjemny. Paleta stanów emocjonalnych jest niezwykle barwna i szeroka. Warto jednak zaznaczyć, że wyróżniamy kilka emocji podstawowych, pierwotnych, a są to: złość, smutek, radość, strach i odraza. Ich doświadczanie jest mocno uwarunkowane biologicznie, co oznacza, że zwierzęta również są w stanie je odczuwać. Wszystkie pozostałe stany (np. poczucie winy, zazdrość, wstyd etc.) są kompilacją tych pięciu pierwotnych, tak jak różne kolory są wynikiem pomieszania ze sobą barw podstawowych.

Emocje co do zasady są stanami krótkotrwałymi, przejściowymi – jeśli odczuwamy je dłużej, np. przez kilka dni, wówczas mowa o nastroju. Przelotność emocji świadczy o tym, że prędzej czy później słabną i zanikają, jednak zanim to nastąpi, wywołują szereg zmian w naszym myśleniu, zachowaniu i funkcjonowaniu naszego ciała. Jakich?

Funkcje emocji i ich wpływ na nasz organizm

W celu lepszego zrozumienia sposobu, w jaki emocje oddziałują na nasz organizm, warto najpierw zastanowić się nad ich funkcją – po co nam emocje? Odgrywają niezmiernie ważną rolę dla naszego przetrwania, bowiem ich nadrzędnym celem jest mobilizacja nas do działania (lub, w niektórych przypadkach, powstrzymanie nas od niego). Są nam zatem niezbędne z ewolucyjnego punktu widzenia, ponieważ „zmuszają” nas do podejmowania określonych aktywności służących przeżyciu lub poprawie aktualnej sytuacji. W jaki sposób?

To, jak dana emocja wpływa na nasze zachowanie, jest ściśle powiązane z tym, jakiego rodzaju reakcje fizjologiczną wyzwala jej doświadczanie. Ludzie (oraz zwierzęta) dążą do tego, by minimalizować dyskomfort, a maksymalizować odczucia przyjemne, w związku z tym pojawienie się emocji nieprzyjemnych będzie skłaniało nas do działania, które ma na celu zniwelowanie przykrych odczuć, podczas gdy pozytywne stany emocjonalne wywołują reakcje odbierane przez nas jako przyjemne, zatem nasze zachowanie ukierunkowane będzie na podtrzymanie dobrego samopoczucia. I tak np. złość wyzwala w nas ogromne pokłady energii i siły, byśmy byli w stanie usunąć przeszkodę, która stanęła nam na drodze do realizacji celu. Lęk z kolei pobudza nas do walki lub ucieczki, by uchronić nas przed niebezpieczeństwem lub pomóc nam je pokonać.

Wpływ emocji na funkcjonowanie poznawcze

Nie ma „dobrych” ani „złych” emocji – wszystkie z nich są potrzebne i ważne dla naszego przetrwania. Bywają jednak sytuacje, w których nasze przeżycie nie jest zagrożone, podczas gdy nasz mózg zachowuje się wręcz odwrotnie – przykładem może być egzamin lub bycie poddawanym badaniu. Konsultacja neuropsychologiczna jest dobrym tego przykładem.

Podczas spotkania psycholog zadaje pacjentowi szereg pytań i prosi go o wykonanie różnych zadań, których celem jest zbadanie sprawności pamięci, uwagi oraz innych procesów poznawczych. Jest to sytuacja dla wielu osób stresująca, nawet pomimo rozumienia, że nie ma innego sposobu, by przekonać się, jak funkcjonuje mózg osoby badanej. Lekarz robi to, sprawdzając odruchy, wyniki badań laboratoryjnych, osłuchując pacjenta, mierząc mu ciśnienie i pytając o objawy. Psycholog obserwuje osobę badaną podczas wykonywania zadań i sprawdza, które funkcje poznawcze wymagają rehabilitacji.

Niezwykle ważne jest zrozumienie wpływu emocji na przebieg takiego badania. Pacjenci często się nim stresują (czyli odczuwają pewien poziom lęku), w związku z tym ich ciało reaguje tak samo jak na fizyczne niebezpieczeństwo – przyspiesza praca serca, pocą się dłonie, może zaschnąć w gardle, oddech staje się szybszy, wzrasta ciśnienie krwi. To wszystko pomaga nam walczyć o życie lub uciekać, może jednak utrudniać wykonywanie zadań wymagających koncentracji i zaangażowania intelektu. Ponieważ w sytuacji zagrożenia pałeczkę przejmuje nasz instynkt, nie pozostaje wiele energii na myślenie.

Naturalną konsekwencją przeżywania lęku jest obniżenie zdolności do koncentracji uwagi. Osłabieniu ulega także przerzutność, ponadto jesteśmy bardziej podatni na rozproszenie przez różne bodźce. Dodatkowym tego efektem mogą być również problemy w zapamiętywaniu. Osłabieniu ulec może także pamięć krótkotrwała oraz podlegająca jej pamięć robocza – te procesy odpowiedzialne są za przechowywanie kilku elementów oraz wykonywanie „w głowie” różnych operacji na bieżącym materiale. Skutkiem obniżenia sprawności w tym obszarze mogą być błędy w liczeniu, trudności w przypominaniu sobie zapamiętanego przed chwilą materiału lub w porządkowaniu elementów według określonych kryteriów. Większość operacji wykonywanych w pamięci może trwać wtedy dłużej, stąd możliwe niższe wyniki w testach, w których czas ma znaczenie. Pojawiają się także trudności w uczeniu się, a więc w przyswajaniu nowego materiału.

Dobry psycholog powinien mieć na uwadze wszystkie te czynniki utrudniające wykonanie zadań. Ważne jest, by zadbać o atmosferę badania i uspokoić pacjenta – wtedy istnieje większe prawdopodobieństwo, że podczas badania zachowa się zgodnie ze swoimi rzeczywistymi możliwościami, a przecież poznanie ich jest celem tego spotkania.

Na szczególną uwagę zasługuje funkcjonowanie poznawcze pacjenta z depresją lub zaburzeniami lękowymi. W przypadku tych diagnoz pogorszenie sprawności poznawczej i wysoki poziom lęku są objawami klinicznymi i w związku z tym przeprowadzanie niektórych testów jest niewskazane lub wręcz niemożliwe. Ponadto depresja obniża również poziom motywacji pacjenta, w efekcie czego część badania może nie zostać wykonana na najwyższym możliwym poziomie. Należy wówczas bardzo ostrożnie wyciągać wnioski diagnostyczne, a najlepiej – przeprowadzić konsultację w momencie ustabilizowania nastroju chorego, gdy nic nie będzie zniekształcało przebiegu i wyniku badania.

Pogorszenie funkcji poznawczych niespowodowane emocjami

Poziom stresu i wynikającego z niego pobudzenia organizmu może istotnie utrudniać wykonanie niektórych zadań, są jednak sytuacje, gdy popełniane przez pacjenta błędy nie są spowodowane lękiem, a organicznym uszkodzeniem mózgu. To ważne, by umieć odróżnić jedno od drugiego i wyciągnąć właściwe wnioski diagnostyczne. Co powinno zwrócić uwagę podczas badania?

Wykonanie zadań angażujących funkcje wzrokowo-przestrzenne nie ulega pogorszeniu pod wpływem emocji, w związku z czym trudności z rysowaniem, kopiowaniem, przeszukiwaniem czy graficznym odwzorowywaniem mogą sugerować problemy inne niż nadmierny stres.

Niektóre funkcje pamięci są podatne na osłabienie z powodu doświadczania lęku, są jednak i takie, których praca jest od niego niezależna. Mowa tu m.in. o pamięci semantycznej (magazynującej fakty i wiedzę), która w większości przypadków działa prawidłowo niezależnie od przeżywanego stresu. Zaburzenia świadomości i orientacji w czasie i przestrzeni również mogą sugerować organiczne podłoże obserwowanych deficytów.

Stres może wpływać na niektóre funkcje wykonawcze, np. koordynowanie skomplikowanych czynności może nastręczać pewnych trudności, zazwyczaj jednak osoba jest w stanie mimo wszystko wykonać zadanie poprawnie i samodzielnie skorygować popełnione błędy. Jeśli tak się nie dzieje, lub jeśli problem sprawia już zaplanowanie czy samo zainicjowanie działania, możliwe, że to nie tylko zdenerwowanie sytuacją badania.

Zadbać o komfort

Emocje motywują nas do działania lub powstrzymują od niego, a także wpływają na nasze funkcjonowanie poznawcze – w pewnym zakresie. Nastawienie do sytuacji badania może mieć zatem istotny wpływ na jego wynik. Zaleca się zatem, aby zawsze brać pod uwagę stan emocjonalny pacjenta i starać się zminimalizować jego stres. Kluczowe znaczenie ma zrozumienie, że bycie poddawanym testowaniu co do zasady budzi lęk i opór wielu osób, zatem pomocna może okazać się cierpliwość i empatia podczas całej procedury. Również rodzina pacjenta może wesprzeć go w przygotowaniu się do konsultacji. Zarówno bliscy, jak i sam psycholog mogą znacząco obniżyć poziom stresu, tłumacząc, na czym będzie polegało badanie i jaki jest jego cel. Gdy poziom przeżywanych emocji istotnie utrudnia lub wręcz uniemożliwia przeprowadzenie badania (tak jak w przypadku np. zaburzeń depresyjnych czy lękowych), zaleca się dokonanie oceny funkcjonowania poznawczego w momencie ustabilizowania się objawów chorego.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Jodzio, K., Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Difin, 2011
• Maruszewski, T., Doliński, D., Łukaszewski, W., Marszał-Wiśniewska, M., Emocje i motywacja, w: Strelau, J., Doliński, D., Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 1., Gdańsk 2010
• Pąchalska, M., Neuropsychologia kliniczna. Urazy mózgu. Tom 1. Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007
• http://old.ipin.edu.pl/fpn/aktualne/1/t22z1_2.pdf
• http://www.psychiatriapolska.pl/uploads/images/PP_5_2016/959RybakKorneluk_PsychiatrPol2016v50i5.pdf