Afazja – rodzaje i rehabilitacja

Termin „afazja” pochodzi od greckiego słowa a-fasis i w bezpośrednim tłumaczeniu oznacza niemotę. Budzi to wiele kontrowersji i nie oddaje całości problemu. Specjaliści wielu dziedzin od dawna pracowali nad stworzeniem adekwatnej definicji tego zaburzenia, a także nad poszerzeniem wiedzy z zakresu anatomii mózgu, która pomogłaby je lepiej zrozumieć. Czym właściwie jest afazja? Jakie wyróżniamy jej rodzaje? Jak powinna wyglądać rehabilitacja?

Czym jest afazja?

Istnieje wiele definicji afazji, jednak ich wspólnym mianownikiem są dysfunkcje w zakresie komunikacji, a najogólniej można określić to zaburzenie jako problem w nadawaniu i odbieraniu mowy, również pisanej.

Afazja dotyczy uszkodzeń dominującej półkuli mózgu. U większości ludzi jest to półkula lewa, a w przypadku osób z odwróconą lateralizacją (leworęcznych) istotne będą uszkodzenia półkuli prawej. Konkretnie chodzi o zmiany w obszarze tzw. ośrodków mowy, które mieszczą się w płatach czołowym i skroniowym. Najczęstszymi przyczynami afazji są udary, choroby neurozwyrodnieniowe, urazy oraz guzy mózgu.

Afazja czuciowa i ruchowa

Kluczową rolę w historii neurologii odegrali dwaj lekarze zajmujący się m.in. neurologią, Paul Broca i Carl Wernicke. Ich badania i obserwacje wniosły istotny wkład w rozumienie afazji. Na podstawie objawów zaburzeń językowych, jakie obserwowali u swoich pacjentów, określili podstawowe funkcje obszarów mózgu związanych z mową – jej produkcją oraz rozumieniem. Dzięki pracy tych dwóch badaczy wiedza na temat ośrodków mowy – ruchowego i czuciowego – jest powszechna i na co dzień wykorzystywana przez neurologów, neuropsychologów, neurologopedów oraz innych specjalistów w pracy z pacjentami po uszkodzeniach mózgu, a także z diagnozą chorób neurodegeneracyjnych.

Prace Broki i Wernickego przyczyniły się do powstania najbardziej znanego podziału afazji na czuciową (sensoryczną) i ruchową (motoryczną). Pierwsza z nich oznacza trudności w rozumieniu języka – mówionego i pisanego. W praktyce oznacza to, że pacjent nie jest w stanie właściwie zrozumieć kierowanych do niego komunikatów, ale także ma istotny problem z formułowaniem sensownych, logicznych wypowiedzi, ponieważ nie jest w stanie w pełni zrozumieć mowy, którą sam się posługuje. Charakterystyczne dla osób z afazją czuciową jest tworzenie tzw. neologizmów, czyli słów, które nie istnieją w słowniku, lub łączenie sylab w pozbawione znaczenia zlepki. Dla lepszego zrozumienia istoty problemu można porównać to do sytuacji, w której słyszymy słowa wypowiadane w obcym, bardzo słabo znanym przez nas języku. Mimo to chory wciąż ma zdolność odczytywania intonacji wypowiedzi, a także języka niewerbalnego, dlatego pomimo braku zrozumienia treści komunikatu, w większości przypadków rozumie, czy zadano mu pytanie, czy coś oznajmiono, a także jaki jest ładunek emocjonalny zawarty w komunikacie.

Afazja ruchowa natomiast to zaburzenie, w którym osoba rozumie mowę bez większych problemów, nie jest w stanie jednak nadać komunikatu – myli znaczenie słów, przekręca wyrazy lub, nie mogąc znaleźć właściwego słowa, stara się opisać przedmiot lub pokazać go gestem. Ważne jest to, że pacjent doskonale wie, co chciałby powiedzieć, nie jest jednak w stanie przełożyć tego na faktyczną wypowiedź. Przypomina to sytuację, gdy chcemy powiedzieć coś w języku, którego dopiero się uczymy, przez co brakuje nam podstawowych słów lub mylimy wyrazy o podobnym brzmieniu i w konsekwencji trudno nas zrozumieć, mimo że to, co chcieliśmy przekazać, w naszej głowie miało sens.

Afazja – inne podziały

Złożoność zaburzeń afatycznych powodowała, że również inni badacze podejmowali próby zmierzenia się z tym zjawiskiem. W ten sposób powstało wiele typologii afazji. Wśród nich jedne zwracają uwagę na dominujący rodzaj trudności, inne na lokalizację.

Zależnie od rodzaju zaburzeń wyróżnia się wspomniane już: afazję ruchową i czuciową, ale nie tylko. Literatura mówi także o tzw. afazji amnestycznej – w jej przypadku zaburzenia ograniczają się do niemożności „odnalezienia w głowie” właściwych nazw obiektów, a także imion, nazwisk i innych słów, których chcemy użyć w zdaniu.

Szczególnie trudnym i w istotny sposób upośledzającym funkcjonowanie pacjenta typem afazji jest tzw. afazja globalna (całkowita), w której u chorego zaburzone jest zarówno rozumienie, jak i nadawanie mowy.

Za względu na lokalizację możemy wyróżnić m.in. afazję czołową, ciemieniową i skroniową. Afazja czołowa jest afazją ruchową i wynika z uszkodzenia ośrodka Broki w strukturach czołowych mózgu (stąd nazwa). W obrębie tego zaburzenia istnieje wiele podtypów różniących się subtelnie objawami. Afazja ciemieniowa, należąca do afazji czuciowo-ruchowych, wynika z uszkodzeń płata ciemieniowego i odpowiada za problemy z czytaniem, pisaniem i liczeniem. Afazja skroniowa jest efektem uszkodzeń płata skroniowego. To afazja słuchowa i w jej wyniku pacjent ma problemy z rozkodowaniem i zrozumieniem nadanego komunikatu.

Istnieją jeszcze inne podziały afazji, które często, jak powyższe, zazębiają się ze sobą. Zależnie od przyjętej typologii nazewnictwo poszczególnych zaburzeń może się różnić, choć tak naprawdę istotne jest, w jakim stopniu zaburzenie wpływa na funkcjonowanie pacjenta i powoduje jego wycofanie z życia społecznego oraz rodzinnego. Dlatego tak ważna jest właściwa rehabilitacja.

Terapia afazji

Adekwatna rehabilitacja zawsze powinna zostać poprzedzona rzetelną diagnozą, na którą składają się badania neuroobrazowe (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny) oraz badanie neurologiczne, a także ocena dokonana przez neuropsychologa i neurologopedę. Współpraca tych specjalistów ma ogromne znaczenie, a naczelnym celem jest poprawa funkcjonowania pacjenta, stąd konieczność kompleksowego podejścia i wzajemnego uzupełniania się profesjonalistów.

Znając diagnozę i charakter objawów, specjaliści będą w stanie opracować indywidualnie dostosowany plan terapii oraz sformułować zalecenia dla rodziny. Najczęściej obejmują one kontynuowanie pracy rozpoczętej w szpitalu po wypisaniu chorego do domu. W tym celu warto skorzystać z dostępnych na rynku pomocy terapeutycznych dla osób dorosłych, stworzonych przez psychologów i logopedów znających problemy pacjentów neurologicznych.

Do ćwiczeń wartych szczególnej uwagi należą te związane z nauką różnych kompetencji językowych. Zależnie od głębokości deficytów i możliwości pacjenta, warto sięgać po różnej długości teksty (rozpiętość sięga od pojedynczych zdań aż po całe opowiadania) i wspólnie je czytać. Następnie można odpowiadać na pytania do nich lub formułować swobodne wypowiedzi na temat ich treści. Można pisać (lub przepisywać) określone wyrazy, uzupełniać luki w słowach odpowiednimi literami, nazywać przedmioty na obrazkach lub ich cechy (kolor, kształt, wielkość), dopasowywać nazwiska lub imiona do twarzy albo wydarzenie do daty, a w niektórych przypadkach także od nowa uczyć pacjenta wszystkich liter i głosek. Możliwości są ogromne i warto korzystać z nich kreatywnie, tak aby ćwiczenia były z jednej strony dostosowane do problemów danej osoby, ale także by były interesujące i zachęcały do pracy swoją atrakcyjnością i różnorodnością.

Kluczowe znaczenie ma także wsparcie, jakie chory otrzymuje od swoich bliskich w tym trudnym dla niego okresie. Należy zdawać sobie sprawę, że utrata zdolności do efektywnego komunikowania się jest dla chorego poważnym kryzysem i może rzutować na jego nastrój i aktywność (jeśli coś wyda nam się niepokojące, wskazane jest odbycie konsultacji psychologicznej pod kątem ewentualnych zaburzeń nastroju). Dodatkowo źródłem frustracji dla pacjenta jest fakt utraty umiejętności, które są „podstawowe” i „łatwe” dla większości zdrowych ludzi – afazja nie tylko upośledza realne funkcjonowanie, ale często rzutuje też na samoocenę chorego. Rodzina sama musi odnaleźć się w tej trudnej sytuacji opieki nad pacjentem neurologicznym, ważne jednak, aby bliscy pamiętali o tym, że ich podopieczny robi, co w jego mocy, i nie chce mieć afazji, nie wolno go więc winić za to, że nie jest w stanie nas zrozumieć lub czegoś nam powiedzieć. Rehabilitacja powinna być skupiona na pacjencie, nie na oczekiwaniach rodziny. Z tego powodu podwójnie ważna jest współpraca z psychologiem lub korzystanie z grup wsparcia dla opiekunów, tak aby cały system był w stanie wspierać pacjenta w jego drodze do odzyskiwania sprawności.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Czarnkowska, M., Lipa, A., Wójcik-Topór, P., Terapia funkcji poznawczych. Część 1-3. Kraków, 2018
• Czarnkowska, M., Lipa, A., Wójcik-Topór, P., Ćwiczenia do terapii afazji. Część 1-6. Kraków, 2017
• Jastrzębowska, G., Kazub, A., Afazja, dysfazja. W: Logopedia – pytania i odpowiedzi. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 1999
• Lewicka, T., Wiem, jak to zrobić. Część 1-3. Kraków, 2015
  Pąchalska, M., Afazjologia. Warszawa, 2011.