Jak leczyć otępienie pozafarmakologicznie?

Otępienie należy do jednej z najczęściej słyszanych diagnoz w przypadku pacjentów w wieku podeszłym. Właściwie dobrana farmakoterapia może być niezbędna i często jest pomocna, jednak nie zawsze jest w stanie odpowiedzieć na potrzeby seniorów z demencją. Specjaliści z wielu dziedzin, m.in. psychologii, geriatrii czy fizjoterapii, wychodzą naprzeciw oczekiwaniom tych osób, które oprócz leków poszukują także dodatkowej formy leczenia.

Czym jest otępienie?

Otępienie to zespół objawów spowodowany chorobą mózgu, której charakter zazwyczaj jest przewlekły i postępujący. Za najczęstsze przyczyny uważa się chorobę Alzheimera, zwyrodnienie czołowo-skroniowe, chorobę z rozsianymi ciałami Lewy’ego, chorobę Parkinsona, a także udary mózgu. Demencja upośledza funkcjonowanie pacjenta w wielu obszarach jego życia, przede wszystkim powodując zaburzenia funkcji poznawczych: pamięci, myślenia, uwagi, orientacji, uczenia się, języka czy rozumienia. Dodatkowo u chorego pojawiają się także zaburzenia ruchowe, problemy z koordynacją, dysfagia (zaburzenia połykania) czy dyzartria (zaburzenia artykulacyjne), jak również zaburzenia emocjonalne czy zachowania. Wszystkie powyższe objawy mogą występować z różnym nasileniem oraz w różnych kompilacjach, co sprawia, że terapia otępienia zawsze wymaga indywidualnego podejścia. Z tego powodu warto, oprócz właściwie dobranych leków, stosować także inne metody leczenia otępień.

Pozafarmakologiczne metody leczenia demencji mają na celu poprawę sprawności chorego – zarówno fizycznej, jak i umysłowej. Ze względu na złożoność problemów pacjentów doświadczających otępienia warto łączyć różne dostępne metody, tak by rehabilitacja miała charakter kompleksowy i w pełni zaspokajała potrzeby chorego.

Terapia funkcji poznawczych

Praca z psychologiem lub neuropsychologiem to, oprócz farmakoterapii, jedna z podstawowych form wspomagania funkcjonowania pacjenta. Ze względu na istotne obniżenie sprawności poznawczej chorego to właśnie stymulowanie takich funkcji jak pamięć, uwaga, rozumienie, liczenie, orientacja czy myślenie może podtrzymać bieżący poziom funkcjonowania pacjenta, czyli przyczynić się do opóźnienia rozwoju zmian wynikających z demencji.

Terapia procesów poznawczych zazwyczaj opiera się na wykonywaniu różnego rodzaju zadań stymulujących poszczególne funkcje. Na rynku dostępnych jest coraz więcej pomocy dedykowanych osobom starszym, dzięki czemu można kontynuować terapię również w warunkach domowych. Mile widziane jest także kierowanie się własną inwencją i inspirowanie się codziennymi sytuacjami – okazję do stymulacji pamięci stwarza oglądanie zdjęć, wyjście po zakupy, lektura krótkiego tekstu czy obejrzenie programu w telewizji. Ważne jednak, aby właściwie zdiagnozować problemy pacjenta; ocenę jego deficytów i możliwości powinien przeprowadzić neurolog oraz neuropsycholog.

Terapia neurologopedyczna

W zespole specjalistów prowadzących rehabilitację pacjenta z otępieniem nie może zabraknąć także neurologopedy. Praca ze specjalistą od mowy i języka będzie cennym uzupełnieniem ćwiczeń z psychologiem (zwłaszcza w przypadku chorych z zaburzeniami czytania, pisania, nazywania czy rozumienia języka). Neurologopeda jest także niezbędny w przypadku dolegliwości współwystępujących z otępieniem w przebiegu wielu chorób, np. choroby Parkinsona. Często bowiem u seniorów z demencją wtórnie diagnozowane są zaburzenia połykania czy dyzartria, co wpływa nie tylko na jakość życia pacjenta, ale i na jego bezpieczeństwo. Podczas terapii neurologopedycznej chory będzie miał możliwość ćwiczenia mięśni biorących udział w artykulacji i procesie połykania, a rodzina otrzyma zalecenia, jak postępować z osobą prezentującą takie właśnie trudności, by pomóc jej skutecznie się komunikować oraz spożywać posiłki w sposób niezagrażający jej bezpieczeństwu. Logopeda stosuje w tym celu szereg ćwiczeń artykulacyjnych, fonacyjnych czy oddechowych, a także sięga po dodatkowe metody takie jak masaże, kinesiotaping czy PNF (torowanie mięśniowo-ruchowe). Odpowiednio wykwalifikowani neurologopedzi posiadają także kompetencje w zakresie żywienia zastępczego dla tych pacjentów, u których dysfagia całkowicie uniemożliwia bezpieczne odżywianie doustne.

Terapia zajęciowa

Rolą terapeuty zajęciowego jest pomoc w zaktywizowaniu pacjenta. Dzieje się to poprzez wykonywanie różnych czynności usprawniających. Zależnie od potrzeb pacjenta, diagnozowanych deficytów czy realnych możliwości w ramach terapii zajęciowej można uczyć chorego na nowo, jak wykonywać czynności dnia codziennego. Pacjenci z niedowładami (np. wskutek udaru mózgu) mogą ćwiczyć pisanie, posługiwanie się sztućcami, wykonywanie toalety (np. golenie się), ubieranie się. W ramach ćwiczeń manualnych pacjenci mogą uczestniczyć w muzykoterapii, kolorować, rzeźbić, wyszywać, wyklejać etc. Lista aktywności jest bardzo długa i zależy od inwencji terapeuty oraz pacjenta – jedynym ograniczeniem są możliwości chorego. Terapia zajęciowa wywiera pozytywny wpływ na nastrój podopiecznego, ale także pełni istotną rolę w odzyskiwaniu jego sprawności. Ponadto, angażując pacjenta w różne działania, redukuje bierność i bezczynność, przez co przyczynia się m.in. zapobiegania odleżynom czy zaburzeniom nastroju.

Fizjoterapia, kinezyterapia

Kinezyterapia to leczenie poprzez udział w zajęciach ruchowych. Celem tego rodzaju oddziaływań jest poprawa pracy układu krążenia, co wpływa na ogólną kondycję chorego. Ponadto udział w ćwiczeniach fizycznych ma również za zadanie wzmocnić układ mięśniowy oraz stawy pacjentów. Odpowiednio dostosowane zajęcia ruchowe wpływają pozytywnie także na równowagę, koordynację i ogólnie pojętą sprawność. Systematyczny udział w takich zajęciach sprzyja wypracowaniu pozytywnych nawyków w tym obszarze funkcjonowania, dzięki czemu pacjenci nie zalegają w łóżku i pozostają aktywni. W doborze ćwiczeń może pomóc fizjoterapeuta. Jego udział w rehabilitacji chorego z otępieniem staje się niezbędny nie tylko w ramach profilaktyki wielu trudności, także wówczas, gdy występujące zaburzenia ruchowe istotnie wpływają na jakość życia seniora – np. gdy obecne są przykurcze, niedowłady czy ból. Terapia poprzez ruch ma szczególne znaczenie w przypadku otępień pochodzenia naczyniowego (ze względu na wpływ na pracę układu krążenia). Intensywność oraz częstotliwość ćwiczeń zawsze powinna być dostosowana do możliwości i potrzeb pacjenta. W trakcie pracy z nim należy monitorować jego samopoczucie i na bieżąco reagować na pojawiające się trudności.

Relaksacja

Celem ćwiczeń relaksacyjnych jest rozładowanie napięcia – zarówno psychicznego, jak i tego nagromadzonego w ciele. Zasadność ćwiczeń relaksacyjnych opiera się na założeniu, że ciało i psychika są ze sobą nierozerwalnie połączone i można wpływać na jeden z elementów tego systemu poprzez oddziaływanie na drugi. Dlatego też najlepsze efekty przynosi praca z psychoterapeutą (ewentualnie psychologiem), który rozumie mechanizmy powstawania emocji, zjawiska psychosomatyczne i zagadnienia związane ze stresem. W niektórych przypadkach jednak relaksację prowadzić może także terapeuta zajęciowy, co czasem ma miejsce na oddziałach psychiatrycznych oraz rehabilitacji neurologicznej. Efekt relaksacji (czyli obniżenia napięcia) można osiągnąć m.in. poprzez określoną aktywność psychiczną – np. wyobrażanie sobie czegoś, jak również aktywność fizyczną – napinanie i rozluźnianie określonych partii mięśni w określonej kolejności. Pomocne są także ćwiczenia oddechowe.

Wiele metod, jeden cel

Otępienie to zagadnienie wielowymiarowe, dlatego wymaga kompleksowej rehabilitacji. Wszechstronność terapii zapewnia stworzenie zespołu specjalistów, którzy zajmują się różnymi obszarami funkcjonowania pacjenta i tym samym zwiększają jego szansę na opóźnienie zmian wynikających z demencji. Dla wielu chorych oznaczać to będzie wydłużenie okresu samodzielności, a dla ich rodzin – odroczenie momentu, w którym pacjent wymagać będzie całościowej opieki. Warto walczyć o każdy przejaw sprawności, ponieważ dla pacjentów ma to ogromne znaczenie, również jeśli chodzi o ich nastrój.

W rehabilitację osoby z demencją powinien zostać włączony lekarz neurolog (a niekiedy także psychiatra), psycholog lub neuropsycholog, neurologopeda, terapeuta zajęciowy oraz fizjoterapeuta. Przede wszystkim jednak ogromne znaczenie ma współpraca rodziny z wyżej wymienionymi profesjonalistami oraz z samym pacjentem, bowiem każda terapia przynosi efekty tylko wówczas, gdy jest nastawiona na potrzeby i możliwości podopiecznego i odbywa się w atmosferze zachęcającej do pracy – wolnej od presji i stresu, a pełnej akceptacji, zaangażowania i uważności na osobę chorego.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Gnacek., A., Lewicka, T., Żmuda, W., Moje otoczenie – ćwiczenia wspomagające funkcjonowanie osób z zaburzeniami procesów poznawczych. Kraków, 2017
• Krzyżowski, J., Psychogeriatria. Warszawa, 2004
• Pasek, T., Pasek, J., Witiuk-Misztalska, A., Sieroń, A., Leczenie ruchem (kinezyterapia) pacjentów w podeszłym wieku. W: Gerontologia Polska, tom 19, nr 2, 2011.
• Pietraszek-Kusik, H., Demencja. Metody oddziaływań pozafarmakologicznych. W: Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu, 1(42), 2015