Terapia lustrzana – wirtualna rzeczywistość w wersji offline

Rehabilitacja po udarze mózgu ma za cel jedno – przywrócić pacjentowi utraconą sprawność na tyle, na ile to możliwe. W tym celu terapeuci różnych specjalności stymulują mózg chorego. Proces terapii bywa żmudny, ale może być skuteczny dzięki neuroplastyczności, czyli zdolności komórek nerwowych do zmiany – głównie poprzez wytworzenie pomiędzy nimi nowych połączeń. Dzieje się tak za każdym razem, gdy człowiek wykonuje jakąś czynność. Czasami okazuje się jednak, że można sobie w tym pomóc, „oszukując” mózg.

Czym jest terapia lustrzana?

Ten rodzaj rehabilitacji korzysta z rekwizytu, jakim jest lustro. Podczas ćwiczeń jest ono umieszczone w ten sposób, że pacjent nie widzi swojej niedowładnej kończyny, a jedynie odbicie zdrowej. Terapia polega na wykonywaniu ruchów zdrową ręką i obserwowanie ich w lustrze, podczas gdy chora ręka próbuje wykonywać te same ruchy poza polem widzenia. Całość opiera się na założeniu, że w ten sposób aktywowane zostają w mózgu neurony lustrzane.

Terapia lustrzana jest pomocna w przypadku osób doświadczających niedowładów, np. po udarze mózgu. Badania donoszą, że najlepsze efekty można osiągnąć w ramach wczesnej interwencji (tj. w pierwszych czternastu miesiącach po udarze).

Ten rodzaj terapii może być stosowany zarówno w warunkach szpitalnych, jak i po wypisie, w domu pacjenta lub w ośrodku opieki. Pacjenci, których stan na to pozwala, mogą wykonywać ćwiczenia samodzielnie, pozostałym mogą towarzyszyć opiekunowie lub członkowie rodziny. Ważne jednak, aby każda rehabilitacja była poprzedzona oceną możliwości chorego przez specjalistę – wynik procesu diagnostycznego wskaże, czy ten rodzaj terapii może być zastosowany w przypadku konkretnej osoby.

Neurony ruchowe i lustrzane

Neurony ruchowe to komórki nerwowe odpowiedzialne za każdy ruch, który wykonuje ludzkie ciało. To one „nakazują” mięśniom kurczyć się w odpowiednim tempie i w sposób, jakiego wymaga wykonanie danego ruchu. Doświadczenie urazu w obszarze mózgu, w którym zlokalizowane są neurony ruchowe odpowiedzialne za pracę konkretnych partii ciała, powoduje, że nie mogą one tak samo efektywnie jak dotąd wysyłać sygnałów do mięśni, a co za tym idzie – mięśnie nie otrzymują polecenia, by pracować zgodnie z naszą wolą.

Neurony lustrzane są komórkami, których zadaniem jest odzwierciedlanie w mózgu różnych aktywności, które właśnie są przez nas obserwowane. Do ich aktywacji wystarczy sama percepcja ruchu. W praktyce oznacza to, że uruchomione zostają już wówczas, gdy tylko obserwujemy daną czynność wykonywaną przez inną osobę lub – jak w przypadku terapii lustrzanej – przez inną (własną) kończynę. Odruch nerwowy, który zostaje wyzwolony, sprawia, że nasz mózg odbiera obserwowany ruch tak samo, jak gdyby wykonywało go nasze ciało.

Praca neuronów lustrzanych ma istotne znaczenie dla rehabilitacji zaburzeń ruchowych. Komórki te są również niezwykle ważne z ewolucyjnego punktu widzenia, odgrywają bowiem istotną rolę w procesach emocjonalnych – dzięki nim jesteśmy w stanie odczuwać empatię czy przewidywać zachowania innych członków grupy.

Kiedy warto stosować terapię lustrzaną

Terapia lustrzana znajduje zastosowanie w przypadku wielu różnych trudności. Na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia ruchowe (np. niedowłady) powstałe w wyniku udaru mózgu, zarówno niedokrwiennego, jak i krwotocznego. Co więcej, terapię lustrem można stosować bez względu na to, czy objawy dotyczą strony dominującej, czy też nie.

Kolejną grupę, która może wiele skorzystać na wdrożeniu tej terapii, stanowią osoby doświadczające bólu. Mowa tu zarówno o dolegliwościach odczuwanych w niedowładnych kończynach po udarze lub uszkodzeniu rdzenia kręgowego, jak również w przypadku bólu fantomowego u pacjentów po amputacjach czy osób z diagnozą zespołu Sudecka (kompleksowego zespołu bólu regionalnego).

Przeciwwskazania do stosowania terapii lustrzanej

Kluczowe znaczenie w tego rodzaju terapii ma stosowanie się do instrukcji, a zatem pacjent musi być w stanie właściwie ją zrozumieć. W przypadku pacjentów rehabilitowanych w domu (a zwłaszcza tych wykonujących ćwiczenia samodzielnie) dodatkowym wymogiem jest konieczność trzymania się określonego harmonogramu pracy. Z tego powodu istotnym czynnikiem utrudniającym zastosowanie rehabilitacji przy użyciu lustra może być diagnoza zaburzeń funkcji poznawczych lub językowych. Mowa tu np. o afazji, otępieniu lub istotnych deficytach procesów uwagi.

Uważa się, że czynnikiem potencjalnie utrudniającym zastosowanie terapii lustrzanej może być zespół zaniedbywania połowiczego. Chorzy z tym zaburzeniem nie są w stanie poświęcać zaniedbywanej stronie wystarczająco dużo uwagi, by terapia z całą pewnością mogła zadziałać.

Nie oznacza to jednak, że pacjenci z powyższymi trudnościami nie mogą skorzystać z terapii lustrzanej. Pierwszym krokiem zawsze powinna być kompleksowa diagnostyka poziomu funkcjonowania chorego, by móc dostosować rehabilitację do jego indywidualnych potrzeb. Osoby z zaburzeniami funkcji poznawczych czy trudnościami w komunikowaniu się mogą uczestniczyć w terapii lustrzanej, o ile (lub dopóki) ich problemy nie wywierają negatywnego wpływu na jej przebieg.

Należy być czujnym na stan psychiczny pacjenta, z którym planowane jest rozpoczęcie terapii z użyciem lustra. Do zaburzeń wykluczających zastosowanie tego rodzaju rehabilitacji należą m.in. schizofrenia, niektóre zaburzenia lękowe, ciężka depresja czy nadużywanie substancji psychoaktywnych.

Zasady stosowania terapii lustrzanej

Jak w przypadku każdej rehabilitacji, również i ta wymaga pełnego zaangażowania pacjenta oraz silnej motywacji do stosowania ćwiczeń. Ten rodzaj terapii wiąże się z wymogiem wielokrotnych powtórzeń, ponieważ tylko w ten sposób możliwe jest dokonanie się zmian w obrębie kory mózgowej – zgodnie z zasadami neuroplastyczności.

Pacjent powinien być w pełni skoncentrowany na tym, co robi i co widzi podczas wykonywania ćwiczeń. Łatwiej osiągnąć to, gdy osoba jest zainteresowana daną czynnością, dlatego ważna jest kreatywność w planowaniu ćwiczeń. Kluczowe znaczenie ma nieprzerwany kontakt wzrokowy z odbiciem lustrzanym kończyny – to warunek konieczny, aby można było mówić o jakichkolwiek efektach.

Ważne wnioski

Mózg człowieka to narząd o niezbadanych możliwościach. To, co wiemy obecnie, pozwala nam jednak w twórczy sposób korzystać z różnych metod terapii. Czasem celowe wprowadzenie mózgu w błąd może okazać się właśnie tym, czego trzeba pacjentowi, aby odzyskać panowanie nad ciałem i zmniejszyć objawy niedowładu czy bólu. Ważne jest jednak, by przed rozpoczęciem terapii lustrzanej zadbać o właściwą diagnozę stanu psychicznego pacjenta oraz jego możliwości. Istnieją czynniki uniemożliwiające wdrożenie tego rodzaju rehabilitacji (np. schizofrenia, nadużywanie alkoholu lub narkotyków czy poważne zaburzenia funkcji poznawczych). W pozostałych przypadkach terapia lustrzana może być z powodzeniem stosowana zarówno w warunkach szpitalnych, jak i domowych u pacjentów z zaburzeniami ruchowymi (m.in. po udarach mózgu) oraz doświadczających bólu.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• https://www.strokengine.ca/en/how_to/mirror-therapy-how-to/
• https://www.cochrane.org/CD008449/STROKE_mirror-therapy-improving-movement-after-stroke
• https://www.flintrehab.com/2015/mirror-therapy-for-stroke-rehab/
• https://pieknoumyslu.com/neurony-lustrzane-funkcja/
• https://vetulani.wordpress.com/2011/08/23/neurony-lustrzane-odczytuja-intencje-czy-tylko-kopiuja-ruchy/
• http://www.udarowcy.com.pl/o-stronie/34-artykuly/805-mirror-box-therapy
• https://www.mp.pl/pacjent/rehabilitacja/fizjoterapia/metody-specjalne/117973,terapia-lustrzana