Zaburzenia komunikowania się w wieku podeszłym

Jak każdy etap życia, również i wiek podeszły niesie ze sobą nowe wyzwania. Tym, co jest charakterystyczne dla okresu starości, jest jednak stopniowo pogarszająca się sprawność, która czasem może utrudnić sprostanie tym wyzwaniom. Chodzi tu nie tylko o sprawność stricte fizyczną, która obniża się wskutek różnych chorób somatycznych. Równie istotna jest sfera funkcjonowania poznawczego seniora, na którą wpływ mają naturalne procesy starzenia się mózgu oraz choroby neurodegeneracyjne typowe właśnie dla wieku podeszłego. Ten stan rzeczy odciska swoje piętno również na zdolności do efektywnego komunikowania się.

Mowa w wieku podeszłym – norma a patologia

W przypadku osób w podeszłym wieku powszechną przyczyną problemów w porozumiewaniu się są naturalne procesy starzenia się mózgu, odpowiadające m.in. za wydłużenie czasu niezbędnego, by zrozumieć komunikat. Zmniejsza się również szybkość, z jaką osoba „wydobywa” z pamięci słowa potrzebne do skonstruowania wypowiedzi. Często spada także tempo mówienia czy słabnie siła głosu. Wszystkie powyższe zmiany nie wpływają jednak w istotny sposób na skuteczność porozumiewania się, pomimo obserwowalnego pogorszenia jakości mowy. Granica pomiędzy dopuszczalną normą a patologią wymagającą leczenia jest umowna i zależy w dużej mierze od stopnia, w jakim obserwowalne trudności pogarszają jakość funkcjonowania w danym obszarze życia. W przypadku mowy i komunikowania się jednym z kryteriów klinicznych zaburzeń będzie istotne zmniejszenie (lub zniesienie) efektywności porozumiewania się.

Choroby neurodegeneracyjne a mowa

Ze względu na rosnącą grupę społeczną seniorów choroby neurozwyrodnieniowe stanowią powszechny problem. Uważa się, że mają związek z zanikami neuronów i odkładaniem się nieprawidłowych białek w strukturach mózgu (np. blaszek amyloidowych w chorobie Alzheimera czy ciałek Lewy’ego w chorobie Parkinsona). Najczęstszym skutkiem zmian neurodegeneracyjnych jest otępienie, które upośledza funkcjonowanie chorego w wielu sferach, w tym również w zakresie komunikowania się.

Jednym z najczęściej diagnozowanych zaburzeń językowych w chorobach neurodegeneracyjnych jest afazja. W literaturze istnieje wiele definicji afazji, jednak wspólnym mianownikiem wszystkich jest utrata możliwości rozumienia lub nadawania mowy, co dotyczy zarówno języka mówionego, jak i pisanego. Istnieją różne typologie afazji, ogólnie jednak możemy wyróżnić afazję ruchową (zaburzona produkcja mowy przy zachowanym jej rozumieniu) i czuciową (upośledzone jest rozumienie języka). Wpływ afazji na życie chorego jest o tyle istotny, że – upośledzając zdolność do skutecznego komunikowania się – prowadzi ostatecznie do izolacji społecznej i obniżenia nastroju.

Kolejnym zaburzeniem występującym w przypadku chorób neurozwyrodnieniowych jest dyzartria, którą opisać można jako nieprawidłowości w artykulacji dźwięków (w tym głosek) składających się na mowę. Wskutek tego osłabiona zostaje szybkość mowy i jej dokładność (wypowiedzi stają się niewyraźne, a czasem wręcz zupełnie niezrozumiałe).

Przykładami chorób neurodegeneracyjnych, w których dochodzi do zaburzenia kompetencji językowych pacjentów, są m.in. choroba Parkinsona, choroba Alzheimera czy otępienie czołowo-skroniowe.

Choroby pochodzenia naczyniowego a komunikowanie się

Przyczyną naczyniopochodnych trudności w porozumiewaniu się seniorów są bardzo często udary mózgu. Wyróżniamy udary niedokrwienne i krwotoczne. Te pierwsze spowodowane są zwężeniem lub zamknięciem światła naczyń krwionośnych w mózgu, wskutek czego dochodzi do zawału tkanek. Udary niedokrwienne stanowią przytłaczającą większość wszystkich przypadków – ok. 80%. Udary krwotoczne natomiast polegają na wylewie krwi do mózgu z przerwanego naczynia. Krew gromadzi się w danym rejonie mózgu, powodując ucisk – taki przebieg ma ok. 20% diagnozowanych udarów.

Choroby naczyniowe mózgu również mogą upośledzać komunikowanie się – zależnie od obszaru, który ulegnie uszkodzeniu podczas udaru. Epizody zlokalizowane w lewej półkuli najczęściej prowadzą do wystąpienia afazji i dyzartrii. Udary prawej półkuli również rzutują na jakość komunikacji, powodując m.in. upośledzenie funkcji pragmatycznej mowy (czyli zdolności do jej praktycznego zastosowania w sytuacjach codziennych – rozumienia kontekstu, metafor i sformułowań abstrakcyjnych, utrzymania jednego wątku). Ostatecznie zaburzeniu ulega także tempo, akcent, rytm i nacechowanie emocjonalne wypowiedzi, co istotnie utrudnia komunikację i zrozumienie intencji rozmówcy.

Znaczenie właściwej rehabilitacji

W przypadku zaburzeń komunikowania się, niezależnie od ich przyczyny, kluczowe znaczenie ma adekwatna rehabilitacja, poprzedzona rzetelną diagnozą neurologa, neurologopedy i neuropsychologa. Współpraca tych specjalistów zaowocuje stworzeniem indywidualnie dostosowanego do potrzeb i możliwości chorego planu rehabilitacji, która obejmie oddziaływania interdyscyplinarne.

Mowa, ze względu na swoją złożoność, wymaga jednoczesnego zaangażowania terapeutów różnych specjalności. Wśród nich nie może zabraknąć neurologopedy, którego rolą jest m.in. rehabilitacja dyzartrii, zaburzeń połykania oraz afazji (we współpracy z neuropsychologiem).

Niezwykle istotną rolę odgrywa współpraca rodziny z zespołem terapeutycznym. Stosowanie się do zaleceń specjalistów jest niezbędne. Równie ważne jest samodzielne stymulowanie pacjenta i zachęcanie go do regularnych ćwiczeń. W przypadku afazji lub innych zaburzeń procesów poznawczych wywierających wtórny wpływ na komunikację (np. zaburzeń pamięci czy uwagi) możliwe i jak najbardziej wskazane jest wykonywanie ćwiczeń stymulujących te funkcje. Do tego celu można wykorzystać wiele dostępnych na rynku pomocy terapeutycznych dedykowanych osobom dorosłym, w tym seniorom.

W oparciu o wiedzę specjalistów oraz odpowiednio dobrane materiały można stworzyć dla pacjenta warunki sprzyjające odzyskiwaniu sprawności w zakresie porozumiewania się. Jest to bezcenne z punktu widzenia chorego, dla którego skuteczna komunikacja jest kluczem do samodzielności i do aktywnego uczestniczenia w życiu rodzinnym i społecznym.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Laidler P. Rehabilitacja po udarze mózgu. PZWL, Warszawa 2004
• Lewicka, T., Stompel, D., Nowakowska-Kempna I., Zaburzenia językowe w chorobach neurodegeneracyjnych – aspekty diagnostyczne i terapeutyczne, T. 3, Katowice, 2013
• http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Logopedia_Silesiana/Logopedia_Silesiana-r2014-t3/Logopedia_Silesiana-r2014-t3-s182-191/Logopedia_Silesiana-r2014-t3-ss182-191.pdf