Codzienne problemy osób z otępieniem i ich opiekunów

Starzenie się populacji jest od niedawna zjawiskiem coraz bardziej powszechnym. Szacuje się, że za ok. 20 lat liczba seniorów wzrośnie do blisko 14 milionów w społeczeństwach uprzemysłowionych. Jest to związane z jednej strony ze stosunkowo niską ilością urodzeń, z drugiej – z postępem medycyny i większymi możliwościami przedłużania życia. Dla wielu osób okres starości wiąże się jednak z licznymi niedogodnościami – bólem, chorobami, samotnością czy spadkiem aktywności. Jednym z problemów typowych dla wieku podeszłego jest otępienie. Czym ono dokładnie jest? W jaki sposób jego objawy rzutują na jakość życia chorych oraz ich rodzin?

Otępienie – choroba wieku podeszłego

Otępienie to ogólne pogorszenie się sprawności intelektualnej. Jest efektem zaniku komórek mózgowych i połączeń między nimi. Demencja rozwija się powoli i stopniowo, a jej początki są niepozorne – z tego powodu wielu chorych w początkowych stadiach nie zdaje sobie sprawy ze swojego stanu. Gdy problemy w samodzielnym funkcjonowaniu stają się zauważalne, wówczas diagnoza lekarza oraz innych specjalistów potwierdza rozwój otępienia i wdrożone zostaje odpowiednie postępowanie terapeutyczne.

Naturalne starzenie się mózgu

Objawy otępienia różnią się od oznak naturalnych procesów starzenia się mózgu. U osoby zdrowej, po wkroczeniu w wiek podeszły, dochodzi do spadku ilości połączeń między komórkami nerwowymi oraz do zmniejszenia się ilości lub rozmiaru neuronów. Wskutek tego senior może obserwować u m.in. siebie pogorszenie pamięci, spowolnienie procesów umysłowych czy osłabienie niektórych procesów uwagi (np. przerzutności). Zmiany zachodzą także w zakresie zdolności do spostrzegania oraz myślenia problemowego czy logicznego. Oprócz tego pogarsza się również sprawność ciała, w tym narządów ruchu czy zmysłów.

Objawy otępienia

Demencja tym różni się od oznak normalnego starzenia się, że – w przeciwieństwie do niego – wyraźnie upośledza funkcjonowanie, czyniąc ostatecznie samodzielne życie niemożliwym. Ponadto sygnały, które mogą świadczyć o otępieniu, są istotnie inne od naturalnego osłabienia sprawności poznawczej w wieku podeszłym.
Oto, co może być symptomem demencji:

dezorientacja co do miejsca, czasu oraz własnej osoby;
doświadczanie halucynacji lub urojeń;
zmiany w napędzie psychoruchowym – m.in. nadpobudliwość ruchowa czy spowolnienie toku myślenia;
kłopoty z czytaniem i pisaniem, które dotąd były nieobecne – np. nierozumienie czytanego tekstu, mylenie liter, popełnianie błędów;
trudności z planowaniem i realizowaniem codziennych czynności (takich jak ubieranie się, przyrządzanie posiłku, posprzątanie mieszkania);
zaburzenia pamięci, które w znaczny sposób utrudniają funkcjonowanie – np. zapominanie imion wnuków, gubienie drogi w znanym otoczeniu, niewyłączanie palnika z gazem;
drażliwość, często zdarzają się również zachowania agresywne.

Objawy otępienia występują z różnym nasileniem i w różnych kompilacjach, zależnie od rodzaju otępienia i jego stadium. Wyróżniamy m.in. otępienie w przebiegu choroby Alzheimera, otępienie z ciałami Lewy’ego, otępienie czołowo-skroniowe, naczyniopochodne i inne.

Problemy życia codziennego

Otępienie w istotny sposób wpływa na jakość życia pacjenta oraz jego bliskich. Stopniowy zanik sprawności poznawczej i fizycznej sprawia, że chory na pewnym etapie nie może już funkcjonować samodzielnie. W związku z tym konieczne może okazać się wprowadzenie pewnych zmian, łącznie z zaaranżowaniem mieszkania tak, by było bezpieczne dla osoby z otępieniem. Może się również zdarzyć, że ostatecznie pacjent zamieszka u rodziny, która się nim opiekuje (lub ktoś z jej członków wprowadzi się do pacjenta).

Trudności dotyczą wielu sfer funkcjonowania. Pacjent stopniowo traci zdolność do organizowania sobie życia i dbania o własne potrzeby lub bezpieczeństwo. Takie czynności jak robienie zakupów, sprzątanie mieszkania czy płacenie rachunków mogą przekraczać możliwości chorego, a więc będą musiały zostać przejęte przez kogoś innego. Ponadto pacjent może wymagać asysty podczas przyjmowania leków, dbania o higienę, jedzenia czy ubierania się. Nawet prowadzenie rozmowy staje się znacznie utrudnione.

Pacjenci z otępieniem zaczynają mieć również problemy z poruszaniem się. Często prowadzi to do upadków lub innych urazów. Ostatecznie chory staje się osobą leżącą.

Opiekun osoby z otępieniem

Bycie opiekunem osoby dotkniętej demencją to rola trudna i często niewdzięczna. Sama opieka nad pacjentem nastręcza wielu trudności – począwszy od organizacyjnych, poprzez finansowe, na emocjonalnych kończąc. Najczęściej opiekę nad chorym sprawują członkowie jego najbliższej rodziny – małżonkowie, dzieci lub wnuki. Dodatkowym czynnikiem obciążającym w tym przypadku jest presja społeczna – przecież „należy” zająć się chorym bliskim.

Częstą konsekwencją przeciążenia pracą, jaką jest opieka nad pacjentem z demencją, jest wypalenie. Jest to zjawisko na tyle poważne i tak powszechne, że zyskało swoją własną nazwę – zespół wypalenia opiekuna lub zespół stresu opiekuna. Tym mianem określa się stan wyczerpania (zarówno fizycznego, jak i psychicznego), jakiego doświadcza osoba opiekująca się pacjentem chorym lub niepełnosprawnym. Staje się to źródłem przewlekłego stresu, co prowadzi do rozwinięcia się następujących objawów:

częste dolegliwości bólowe,
permanentny stan przemęczenia,
obniżona odporność (a zatem częstsze infekcje i choroby),
zaburzenia snu czy łaknienia,
poczucie winy,
drażliwość,
obniżenie nastroju,
izolacja społeczna – będąca zarówno przyczyną, jak i konsekwencją.

Nazwanie rzeczy po imieniu może pomóc wielu opiekunom oraz ich bliskim w zrozumieniu tego, co się dzieje. Świadomość, że wymienione wyżej trudności są objawami wypalenia, a nie świadczą o „byciu złym człowiekiem”, zdejmuje z opiekunów presję i otwiera furtkę do poszukiwania pomocy. Jakiej?

Wsparcie dla opiekuna

Przede wszystkim warto zadbać o to, by za opiekę nad pacjentem było odpowiedzialnych kilka osób. Gdy nie ma możliwości podzielenia obowiązków między członków rodziny, można zatrudnić opiekunkę (lub ubiegać się o pielęgniarkę). Ważne, by główna osoba sprawująca opiekę miała możliwość wypocząć i zadbać o swoje potrzeby.

Inną ważną kwestią jest pielęgnowanie wspomnień o pacjencie takim, jaki był, zanim objawy otępienia wpłynęły na jego zachowanie czy zdolności intelektualne. Pamięć o bliskiej osobie pomoże przetrwać trudne chwile i zrozumieć, że zdezorganizowane zachowanie, zaburzenia pamięci, wybuchy złości czy podejrzliwość to objawy choroby, a nie osobowość pacjenta.

Należy również być uważnym na swój własny stan emocjonalny i pamiętać o tym, że pośpiech, zmęczenie czy nagromadzenie się wielu drobnych frustracji może doprowadzić ostatecznie do wybuchu emocji lub nieostrożności podczas sprawowania opieki. Może to mieć wiele przykrych lub potencjalnie niebezpiecznych konsekwencji, dlatego tak ważne jest, by pomóc opiekunowi wygospodarować przestrzeń na odpoczynek, zadbać o marginesy czasowe czy zaspokoić jego własne potrzeby.

Zdecydowanie warto korzystać ze wsparcia profesjonalistów. Pozostawanie w kontakcie z lekarzem prowadzącym jest podstawą, ale dobrze jest poszerzyć sieć specjalistycznego wsparcia o psychologa, logopedę, fizjoterapeutę czy terapeutę zajęciowego. To również da opiekunowi poczucie, że nie jest sam w swojej walce, jak również poszerzy wiedzę o tym, jak pracować z pacjentem, by poziom jego funkcjonowania pozostał jak najlepszy przez możliwie najdłuższy czas. Jako dodatkowe wsparcie profesjonalnej terapii służyć mogą dostępne na rynku pozycje z ćwiczeniami dla osób dorosłych.

W przypadku, gdy samopoczucie opiekuna istotnie się pogarsza lub obserwujemy trudności w przystosowaniu się do sytuacji, zalecane jest skorzystanie z pomocy psychoterapeuty.

Zmiana o 180 stopni

Diagnoza otępienia oznacza poważne zmiany – zarówno dla pacjenta, jak i dla jego bliskich. Niestety, nie da się cofnąć choroby i przywrócić pacjentowi jego dawnej sprawności. Można jednak pracować nad tym, by poziom funkcjonowania osoby był jak najdłużej taki jak obecnie. W tym celu zaleca się korzystanie z pomocy profesjonalistów oraz ze specjalistycznych publikacji zawierających zbiory ćwiczeń do terapii funkcji poznawczych.

Pomoce do terapii osób cierpiących na otępienie

Równolegle należy mieć na uwadze również dobro i potrzeby bliskich chorego, aby zapobiegać wypaleniu i zachować pozytywną relację z pacjentem pomimo trudności, jakie wiążą się z opieką nad nim.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

Mace, N. L., Rabins, P. V., 36 godzin na dobę. Warszawa, 2005
Stuart-Hamilton, I., Psychologia starzenia się. Poznań, 2006
https://naszsenior.pl/zespol-stresu-opiekuna/