Jak prowadzić zajęcia o emocjach w klasach 1–3? Praktyczne wskazówki dla nauczycieli

Dlaczego edukacja emocjonalna jest taka ważna?

Dorośli – zarówno rodzice, jak i specjaliści pracujący z dziećmi – chcą, aby ich podopieczni jak najlepiej radzili sobie w zmieniającym się świecie. Nie jest to łatwe, ponieważ młodzi ludzie każdego dnia wystawiani są na działanie wielu bodźców, które wpływają na ich rozwój emocjonalny i poznawczy. A im więcej uwagi poświęcamy temu, co na zewnątrz, tym mniej czasu zostaje na sprawdzenie tych informacji, które płyną z naszego wnętrza. A szkoda! Poprzez odczucia płynące z ciała – i te miłe, i te trudne – organizm próbuje nam przekazać ważną wiadomość. Im silniejszy sygnał, tym sprawa dla nas istotniejsza. Wszystkie te sygnały są ważne i podpowiadają, jak przywrócić równowagę emocjonalną. Świadomość tych procesów to inteligencja emocjonalna i warto rozwijać ją jak najwcześniej.

Idealny moment na rozwój kompetencji

Edukacja emocjonalna jest szczególnie ważna w pracy z dziećmi w klasach 1–3. Na tym etapie potrafią one już nieco dłużej skupiać uwagę, mają duży zasób słów, by nazywać i opisywać różne sytuacje, jest w nich także naturalna ciekawość poznawcza. To doskonały moment, aby poprzez regularną pracę pomóc im wykształcić nawyki związane z rozpoznawaniem własnych uczuć i potrzeb, a także z zarządzaniem reakcjami. Jak to zrobić? W kolejnych akapitach przedstawimy gotowe rozwiązania i wskazówki.

Dlaczego warto uczyć o emocjach od najmłodszych lat?

Nauka rozpoznawania własnych uczuć i stanów emocjonalnych innych osób oraz umiejętności adekwatnego reagowania to ważny etap rozwoju dzieci. Dzięki tym kompetencjom dużo łatwiej zaspokoić własne potrzeby i przywrócić dobrostan, co daje poczucie sprawstwa, sukcesu i wzmacnia poczucie wartości. Dzieci, które rozumieją swoje uczucia, potrafią w akceptowany społecznie sposób zaspokoić potrzeby, a to redukuje u nich stres i obniża napięcie. W rezultacie poprawia się ich komunikacja, umiejętność rozwiązywania konfliktów i rozwija się empatia.

Rozwój tej kompetencji został także uwzględniony w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, gdzie obszar emocjonalny – na równi z biologicznym, poznawczym, społecznym i moralnym – ma w pełni rozwijać potencjał ucznia.

Ogólne zasady prowadzenia zajęć o emocjach

Realizacja edukacji emocjonalnej powinna odpowiadać na naturalne potrzeby rozwojowe ucznia. Program zajęć winien opierać się na wzmacnianiu poczucia wartości, zaspokajaniu potrzeby poczucia sensu, aktywności własnej i współdziałania w grupie, a także wywoływać zaciekawienie, zdumienie i radość odkrywania wiedzy, rozumienia emocji, uczuć. Będzie to sprzyjało utrzymaniu zdrowia psychicznego, fizycznego i społecznego.

Należy uwzględnić kilka uniwersalnych zasad, aby taka praca okazała się skuteczna i atrakcyjna dla dzieci.

1. Poczucie bezpieczeństwa. Aby zapewnić komfort pracy i zachęcić dzieci do szczerych wypowiedzi, warto stworzyć kontrakt z zasadami. To, na co się wspólnie umawiamy, pomaga wszystkim uczestnikom dbać o proces dydaktyczny i angażuje we wspólne działania.

2. Tematyka bliska dzieciom. Przedstawiamy sytuacje typowe, z którymi dzieci mierzą się na co dzień w szkole, np. kłótnia z przyjacielem lub chęć pobycia w samotności bez poczucia winy.

3. Aktywne angażowanie zmysłów. Warto stosować ćwiczenia i aktywności, które angażują zmysły i wzmacniają relacje w grupie. Im więcej działania dzieci podczas odgrywania scenek czy wykonywania prac plastycznych, tym lepsze zrozumienie i zapamiętanie tematu.

4. Moderująca rola nauczyciela. To nauczyciel jako moderator procesu lekcyjnego organizuje i dobiera metody dydaktyczne, które zapewniają rozwój intelektualny i emocjonalny uczniom o różnych potrzebach. Aby usprawnić pracę i rozwinąć swój warsztat, warto sięgnąć po scenariusze i książki, które kompleksowo pokazują, jak uczyć o emocjach z uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i możliwości dzieci.

Moje emocje i potrzeby – skuteczne narzędzie pracy z dziećmi

Jedną z propozycji pomocy dla nauczyciela i psychologa jest książka Moje emocje i potrzeby. Scenariusze zajęć dla klas 1–3 szkoły podstawowej, która krok po kroku, klarownie i bezpiecznie prowadzi młodego człowieka przez świat odczuć, potrzeb, faktów, obserwacji. Każdy scenariusz otwiera bliska uczniom historia – taka, którą przeżyli lub która może im się przydarzyć każdego dnia w szkole. Zaplanowane aktywności zawarte na kartach książki umożliwiają dzieciom wejście w opowieści wszystkimi zmysłami. Zachęcają do zadawania pytań, analizowania – indywidualnie i w grupach, bez klucza oczekiwanych odpowiedzi.

O publikacji

Każdy z 16 scenariuszy w ciekawy i twórczy sposób pozwala dzieciom wędrować po różnych potrzebach i poznawać związane z nimi emocje, reakcje i relacje. Pokazuje, że świat emocji jest fascynujący, a rozpoznawanie uczuć i rozumienie potrzeb, które za nimi stoją, to proces, dzięki któremu poznajemy samych siebie. Uświadomienie sobie własnych stanów rozwija też naszą empatię, ponieważ zaczynamy dostrzegać, że każdy człowiek jest inny i ma prawo do dbania o swój emocjonalny dobrostan.

Publikacja zawiera interesujące opowiadania oraz różnorodne ćwiczenia, dzięki którym dziecko:

– uczy się oddzielać fakty od osądów,
– rozwija umiejętności dyskutowania oraz krytycznego myślenia,
– wzmacnia relacje w grupie rówieśniczej, uświadamia sobie, że uczucia i potrzeby wszystkich są ważne i że mogą być różnie odbierane oraz rozumiane,
– zaczyna w naturalny sposób posługiwać się językiem potrzeb i uczuć.

Przykładowy scenariusz

Sprawdź, jak wygląda przykładowy scenariusz zajęć: Nowy w klasie. O potrzebie przynależności.

Jak zbudowany jest scenariusz?

1. Wprowadzenie do tematu. Dzieci oglądają ilustrację, a następnie słuchają historii Sławka, który dołączył do nowej klasy. Dowiadują się, że wszyscy uczniowie czekali na nowego chłopca i starannie się przygotowali na jego przyjęcie. On jednak zachował się… inaczej, niż się spodziewano!

2. Czerwone światło – zatrzymanie się i analiza. To ważny etap, ponieważ tutaj mogą się pojawić pochopne oceny dotyczące Sławka. Naszym zadaniem jest pomóc dzieciom w wyrobieniu nawyku adekwatnej oceny sytuacji – poprzez oddzielanie osądów od faktów.

3. Zielone światło – kontynuacja historii. Poznajemy dalszą część historii chłopca. Sprawdzamy, co naprawdę się wydarzyło, a co nam się tylko wydawało. Może się okazać, że nasze przypuszczenia były krzywdzące wobec Sławka. Zestawienie wcześniejszych założeń z nowymi faktami uświadamia, że pierwsze przypuszczenia (pochopne) mogą być mylące. Dowiadujemy się, że za takim zachowaniem bohatera kryła się ważna dla niego potrzeba.

4. Rozbudowa słownictwa emocjonalnego dotyczącego potrzeb, uczuć, reakcji. Dzieci zastanawiają się, co się stanie, gdy dana potrzeba nie będzie zaspokojona. Kolejnym krokiem jest wspólne znalezienie takich rozwiązań, które pomogłyby chłopcu zaspokoić potrzebę, a jednocześnie zapewniłyby komfort jemu i jego koledze.

5. Przeniesienie uwagi na siebie. Uczestnicy zajęć zastanawiają się nad tym, czy kiedykolwiek doświadczyli tego, co Sławek, jak zareagowali i jak się czuli. Szukają odpowiedzi na pytanie: „Jak wykorzystam historię Sławka?”.

6. Zamknięcie całego procesu. Dzieci odpowiadają na pytania o to, co zapamiętały z lekcji i co dla siebie z niej zabierają.

Warto dodać, że podobieństwo w budowie wszystkich scenariuszy sprawia, że dzieciom łatwiej jest przechodzić przez cały proces nauki. Zamiast skupiać się na formie zajęć, na rozumieniu kolejnych poleceń, uczniowie mogą w poczuciu bezpieczeństwa pracować nad treściami dotyczącymi danego bohatera. Ułatwia to prowadzenie zajęć, wpływa na poczucie osiągania sukcesu („to łatwe”, „już to umiem”), pozwala wyrabiać nawyk oddzielania faktów od opinii, rozpoznawania potrzeb stojących za zachowaniami dzieci, a następnie ten nawyk utrwala.

Zalety publikacji

Korzystanie z książki Moje emocje i potrzeby. Scenariusze zajęć dla klas 1–3 szkoły podstawowej ułatwia nauczycielowi prowadzenie zajęć i w pełni angażuje dzieci, które uczą się przez doświadczanie – zgodnie z czteroetapowy procesem uczenia się. Ten proces to cykl Kolba [1], w którym wiedza jest zdobywana poprzez doświadczanie i eksperymentowanie z różnymi metodami rozwiązywania problemów. Pracując według tego modelu, uczniowie muszą aktywnie uczestniczyć w nauce poprzez działanie, refleksję i podejmowanie prób zrozumienia zagadnień na różne sposoby. Jest to naturalny sposób uczenia się.

Cały proces wzmocniłyśmy rutynami krytycznego myślenia (według Harvardu oraz Instytutu Krytycznego Myślenia [2]). Dzięki nim uczestnicy zajęć mogą zatrzymywać swoją uwagę na własnych myślach, które dotyczą tego, jak się czują, z jakiego powodu się tak czują i jak te informacje mogą wykorzystać. Takie wzory myślowe (rutyny) wspierają dzieci w znajdywaniu rozwiązań i pomagają w przejściu drogi od uczuć i potrzeb do świadomych reakcji. Nie ma tu oczekiwania jednej „prawidłowej” odpowiedzi. Zakomunikowanie tego uczestnikom zajęć na początku pracy otwiera ich, pozwala swobodnie wyrażać siebie i swoje pomysły bez obawy o ocenę ze strony innych. Świadomość, że każda odpowiedź jest potrzebna i wnosi wartość do zespołu, zachęca dzieci do prezentowania swoich refleksji.

Nauczyciel w trakcie procesu może obserwować, jak uczniowie werbalizują swoje myśli, jakie zmiany w nich zachodzą, jak współpracują z innymi. Wspólne pochylanie się nad każdą historią i angażowanie w losy danego bohatera wzmacnia cały zespół. Uczy rozumienia zachowań i szacunku do uczuć innych osób. Rozwijana jest nie tylko inteligencja emocjonalna, lecz także umiejętność współdziałania, krytycznego i kreatywnego myślenia oraz komunikacja.

Korzyści dla nauczyciela

Publikacja Moje emocje i potrzeby jest wsparciem dla nauczyciela, ponieważ jej fundamentami są:

– gotowe scenariusze – to oszczędność czasu i możliwość obserwowania rozwoju i współpracy dzieci;
– różnorodne ćwiczenia – to pozwala na dopasowanie aktywności do różnych potrzeb i możliwości uczestników;
– uniwersalność – to 16 scenariuszy opartych na tych samych narzędziach i metodach, co pozwala na skuteczną pracę zarówno na lekcjach, jak i na zajęciach wychowawczych.

Wprowadzenie edukacji emocjonalnej podczas spotkań z najmłodszymi przynosi liczne korzyści. Dlatego rekomendujemy zapoznanie się ze scenariuszami, które pozwalają dzieciom angażować się w zajęcia, a także kreatywnie poszukiwać rozwiązań, a nauczycielowi – sprawnie zarządzać całym procesem, który jest spójny i dostosowany do potrzeb dzieci. Książka jest dostępna w księgarni wir-sklep.pl.

Pobierz bezpłatny scenariusz i zacznij rozwijać kompetencje emocjonalne swoich uczniów już dziś!

[1] Zob. D.A. Kolb, Experiential learning: experience as the source of learning and development, Pearson Education, New Jersey 2015.

[2] Zob. Project Zero, a research center at the Harvard Graduate School of Education, https://pz.harvard.edu/thinking-routines. Opis rutyn oraz przykłady ich zastosowania w praktyce szkolnej znajdują się w publikacjach: Rutyny krytycznego myślenia w edukacji, cz. 1, pod red. M. Winiarka, Instytut Krytycznego Myślenia sp. z o.o., Gdańsk 2022 oraz Rutyny krytycznego myślenia w edukacji, cz. 2, pod red. K. i M. Winiarków, Instytut Krytycznego Myślenia sp. z o.o., Gdańsk 2024.

Autorki:

Oksana Buśko – nauczycielka języka polskiego, tutorka i certyfikowana trenerka myślenia krytycznego, a także autorka książki Staś i laboratorium emocji. O co chodzi z tą złością?. Pod egidą Instytutu Krytycznego Myślenia występowała jako prelegentka podczas wielu konferencji poświęconych tej kompetencji. Publikowała artykuły w magazynie „Newsweek Psychologia Dziecka”.

Agnieszka Lampkowska – nauczycielka języka polskiego, wychowawczyni, oligofrenopedagożka, certyfikowana trenerka myślenia krytycznego. Autorka szkolnych innowacji oraz publikacji edukacyjnych (GWO, Operon, IKM). Współautorka artykułu w magazynie „Newsweek Psychologia Nastolatka” (Porażka i do przodu. Jak pomóc nastolatkom uczyć się na błędach, aby te nie hamowały ich rozwoju). Propagatorka idei szkoły otwartości.