Jak starzeje się pamięć?

Mózg człowieka wraz z wiekiem przechodzi wiele zmian – od rozwijania się i dojrzewania w okresie dzieciństwa, poprzez fakt, że całe życie się uczy nowych umiejętności i zdobywa wiedzę, aż po stopniowe osłabienie sprawności w jesieni życia. Zmiany te są wieloaspektowe i dotyczą różnych obszarów funkcjonowania umysłowego. Jak to wygląda w przypadku pamięci? Seniorzy często skarżą się na jej pogorszenie.

Różne rodzaje pamięci

Pamięć można porównać do ogromnego magazynu, który przechowuje zapamiętane informacje oraz „instrukcje obsługi” wykonywania różnych czynności. Dzięki temu jesteśmy w stanie rozwijać się zarówno jako jednostki, jak i społeczeństwa (a nawet cywilizacje).

Wyróżniamy wiele rodzajów pamięci. Obowiązujące typologie, dla uproszczenia, zostały uporządkowane według pewnych kryteriów. Jednym z nich jest czas przechowywania, innym – treść magazynowanych informacji, a jeszcze inne dotyczą m.in. udziału świadomości w przetwarzaniu informacji czy zmysłu zaangażowanego w spostrzeganie zapamiętywanych bodźców. Istnieje wiele rodzajów pamięci, a każdy z nich angażuje inne obszary w mózgu.

Jeżeli chodzi o treść przechowywanych informacji, obowiązuje następujący podział:

• pamięć deklaratywna (wiem, że) – to magazyn naszej wiedzy (znanych nam faktów – np. wiem, że Paryż to stolica Francji);
• pamięć proceduralna (wiem, jak) – to zbiór „instrukcji” korzystania z posiadanych umiejętności (czyli jak wykonać daną czynność – np. wiem, jak przyszyć guzik).

Na pamięć deklaratywną składają się: pamięć semantyczna (wiedza o znaczeniu słów i pojęć, znajomość faktów, pamięć twarzy itp.) oraz epizodyczna (pamięć wydarzeń oraz związków między nimi), w tym autobiograficzna (pamięć faktów i wydarzeń dotyczących konkretnie naszej osoby).

Ze względu na czas przechowywania pamięć dzielimy na:

• pamięć sensoryczną (zwaną inaczej ultrakrótką) – odpowiada za przechowywanie informacji zmysłowych (odbieranych za pomocą receptorów w ciele, np. narządach zmysłów) przez ułamki sekund;
• pamięć krótkotrwałą – mieści od 5 do 9 elementów, a czas jej przechowywania to kilkadziesiąt sekund; jedną z domen pamięci krótkotrwałej jest pamięć robocza (operacyjna), która odpowiada za bieżące przetwarzanie informacji;
• pamięć długotrwałą – teoretycznie jej pojemność oraz czas magazynowania informacji są nieograniczone; pozostanie w pamięci długoterminowej informacji wymaga ich nauczenia się.

Jak wiek wpływa na poszczególne rodzaje pamięci?

• Osobom w jesieni życia trudniej jest wykonywać różne operacje w pamięci krótkotrwałej, zwłaszcza gdy jednocześnie coś rozprasza ich uwagę.
• Osłabieniu ulegają dokładność i szybkość przetwarzania materiału w pamięci krótkotrwałej. Przypuszczalnym powodem jest fakt, że osoby młodsze są w stanie skuteczniej porcjować zapamiętywany materiał (np. podzielić długi ciąg cyfr na kilka krótszych), a seniorzy – nie zawsze.
• Osoby w wieku podeszłym mogą mieć także większe problemy z przypominaniem informacji zawartych w pamięci. Seniorom zdecydowanie łatwiej jest rozpoznać dany obiekt spośród kilku prezentowanych niż przypomnieć go sobie spontanicznie, „z głowy”, bez pomocnych wskazówek i dodatkowej zachęty. Świadczy to o mniejszej precyzji pamięci osób starszych w porównaniu z młodszymi oraz o mniej efektywnych strategiach zapamiętywania.
• Jeśli chodzi nazwiska, to osobom starszym łatwiej jest sięgnąć pamięcią do tych zakodowanych w niej stosunkowo niedawno niż do tych zmagazynowanych w odległej przeszłości.
• Seniorzy mogą popełniać więcej błędów oraz być mniej dokładni w przypominaniu sobie faktów dotyczących jakiegoś pojedynczego incydentu. Czyni ich to mniej wiarygodnymi świadkami naocznymi wypadków lub innych przestępstw. Należy jednak uwzględnić, że część błędów popełnianych przez seniorów nie musi wynikać z osłabienia pamięci, a na przykład z pogorszonego wzroku czy słuchu (czyli niedokładności w spostrzeganiu).
• Osoby w zaawansowanym wieku mogą mieć pewne trudności z przypominaniem sobie treści czytanego tekstu. Zasadniczy przekaz może zostać zachowany bez uszczerbku dla jego znaczenia, gorzej jednak jest w przypadku niektórych seniorów z pamięcią do szczegółów. Osłabieniu może ulec również zdolność do rozumienia złożonych, skomplikowanych zdań (ze względu na osłabienie pamięci krótkotrwałej).
• Seniorzy mogą być równie skuteczni w przypominaniu sobie faktów składających się na ich wiedzę co osoby młode. Łatwiej jest im jednak odtwarzać już istniejące wspomnienia niż informacje nowo zapamiętane. Dzieje się tak z powodu spadku płynności pamięci semantycznej.
• Może zdarzyć się również tak, że autobiograficzne wspomnienia seniorów będą mniej żywe i mniej dokładne. Efekt ten jest tym silniejszy, im rzadziej odtwarzane było dane wspomnienie.
• Osoby starsze mają niższe tempo przywoływania różnych faktów z pamięci.
• Zmiany wynikające z wieku pojawiają się także w pamięci prospektywnej (czyli pamięci przyszłych planów – „co mam zrobić w przyszłości”). Seniorom częściej niż osobom młodszym może zdarzać się zapominanie o umówionych spotkaniach czy o przekazaniu komuś wiadomości.

Inne zmiany wynikające z wieku

Zaawansowany wiek wpływa na sprawność różnych rodzajów pamięci, nawet jeśli zmiany te są stosunkowo niewielkie. Nie możemy jednak pominąć faktu, że wszystkie procesy poznawcze są ze sobą powiązane i trudno jest mówić o jednych w oderwaniu od pozostałych. Na przykład, aby w ogóle doszło do zapamiętania informacji, konieczne jest zaangażowanie procesów uwagi (a zatem zaburzenia uwagi wpłyną na skuteczność zapamiętywania).

Co więcej, wraz z wiekiem pogarsza się sprawność narządów zmysłów, co czyni spostrzeganie informacji trudniejszym i nierzadko mniej efektywnym. Oznacza to, że pamięć seniora może działać prawidłowo, a jednak zapamięta on fakty zniekształcone (bo np. bez okularów źle widział). Ta istotna różnica może często zostać zbagatelizowana. Zanim założymy, że pamięć osoby starszej uległa pogorszeniu, zastanówmy się najpierw, czy senior np. dobrze usłyszał to, co następnie odtwarza.

Zmiany wykraczające poza normę

Oczywistym jest, że niektóre ze zmian są naturalne i nieuniknione, ponieważ wynikają w dużej mierze z wieku, a starzenie się jest procesem nieodwracalnym. Istnieją jednak przesłanki, które mogą wskazywać na toczący się w organizmie seniora proces chorobowy (np. otępienny), których nie wolno bagatelizować.

Oto przykładowe zmiany, które nie są efektem wieku, a mogą wskazywać na początek otępienia:

• niezdolność do zadbania o swoje podstawowe potrzeby oraz bezpieczeństwo – nieprzyjmowanie leków o wyznaczonych porach lub w zalecanej dawce, zapominanie o wyłączeniu gazu pod garnkiem, niepamiętanie ważnych wydarzeń ze swojego życia;
• zaburzenia świadomości, w tym orientacji co do własnej osoby, miejsca i czasu;
• objawy wytwórcze – urojenia, omamy;
• nagłe zmiany w zachowaniu i codziennych zwyczajach;
• nieumiejętność wykonania wyuczonych czynności (takich jak np. ogolenie się, przygotowanie obiadu);
• nierozumienie czytanego tekstu lub błędy w pisaniu i czytaniu, które nie pojawiały się do tej pory.

Jeśli cokolwiek budzi nasze wątpliwości, warto poradzić się lekarza.

Profilaktyka i rehabilitacja

Ogromne znaczenie dla utrzymania sprawności poznawczej, w tym pamięci, ma systematyczne stawianie wyzwań dojrzewającemu mózgowi. Regularny wysiłek intelektualny ma dla funkcjonowania poznawczego takie samo znaczenie jak regularne ćwiczenia fizyczne dla kondycji ciała. Z tego powodu, nawet (a raczej zwłaszcza) gdy senior jest już nieaktywny zawodowo, ważne jest, by angażować go we wszelką aktywność podtrzymującą pracę jego umysłu na wysokim poziomie.

Warto zachęcić osobę starszą do udziału w zajęciach na uniwersytecie trzeciego wieku lub do zapisania się do klubu książki, chodzenia na wystawy czy spotkania autorskie. Emerytura może być dobrym czasem na to, by rozpocząć naukę języka lub rozwijać hobby. Zachęcajmy dziadków, by pomagali wnukom w odrabianiu lekcji, a także włączajmy ich w życie rodziny tak często, jak to możliwe. Dzięki temu będą mieli zapewnioną nie tylko dawkę wysiłku intelektualnego, ale również motywację do tego, by starać się o zachowanie sprawności jak najdłużej.

Seniorzy często lubią spędzać czas wolny, rozwiązując krzyżówki lub inne łamigłówki. Ta forma aktywności intelektualnej zawsze jest pożądana. Można ją jednak rozszerzyć o dedykowane tej grupie wiekowej ćwiczenia. Stworzone przez specjalistów, będą cennym elementem zarówno oddziaływań profilaktycznych, jak i terapeutycznych, gdy pamięć ulegnie już osłabieniu.

Co istotne, opisane tu zmiany zachodzące w obrębie pamięci są pewnym uogólnieniem. Oznacza to, że nie u każdego seniora będą one obecne. To, jak wygląda sprawność umysłu oraz poszczególnych procesów poznawczych w wieku podeszłym, zależy od wielu czynników, m.in. od wyjściowego poziomu funkcjonowania poznawczego, od wykształcenia i intensywności wysiłku intelektualnego w toku życia, od ogólnego stanu zdrowia, od poziomu inteligencji itp. Ważne, by ani wiek, ani sprawność umysłowa, ani żadna inna zmienna nie przyczyniła się do dyskryminacji oraz wykluczenia społecznego seniora. Należy dostosować warunki, w jakich żyje osoba starsza, do jej możliwości, ale jedno nie powinno się nigdy zmienić – życzliwość i szacunek.

Autorka: Aleksandra Gnacek, psycholog i psychoterapeutka

Źródła:

• Stuart-Hamilton, I., Psychologia starzenia się. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2006
• Krzyżowski, J., Psychogeriatria. Wydawnictwo „Medyk”, 2004
  Pąchalska, M. (2009), Rehabilitacja neuropsychologiczna. Tom 1. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.