Pamięć – co musisz o niej wiedzieć i jak o nią dbać?

Pamięć jest jedną z funkcji poznawczych, a zatem służy nam do poznawania świata i tworzenia w umyśle reprezentacji tego, czego doświadczymy. Za pomocą procesów poznawczych odzwierciedlane jest wszystko, czego dowiadujemy się o otaczającej rzeczywistości, i na tej podstawie jesteśmy w stanie podejmować decyzje, komunikować się, rozwiązywać problemy, czy wykonywać inne operacje umysłowe, np. liczenie, czytanie czy wyobrażanie. Rola pamięci jest tu trudna do przecenienia – pozwala nam uczyć się, nawiązywać relacje, przetwarzać różne dane, a w kontekście znaczenia dla ludzkości – umożliwia rozwój i sprawia, że doświadczenia przeszłych pokoleń nie znikają bezpowrotnie.

Można zatem powiedzieć, że nasza pamięć w dużej mierze czyni nas tym, kim jesteśmy – kształtując naszą tożsamość poprzez gromadzenie danych na własny temat oraz tworząc zasób naszej wiedzy dzięki przechowywaniu informacji i faktów. Co warto wiedzieć o pamięci i jak o nią dbać?

Definicja i rodzaje pamięci

Pamięć to swojego rodzaju magazyn służący do przechowywania rozmaitych informacji nabytych w toku życia. Istnieje wiele jej rodzajów, które dla usystematyzowania zostały ujęte w różne typologie. W związku z tym w psychologii funkcji poznawczych wyróżnia się następujące podziały procesów pamięci:

• ze względu na czas przechowywania (pamięć sensoryczna, pamięć krótkotrwała, krótkoterminowa, pamięć robocza, operacyjna, pamięć długotrwała),
• ze względu na treść zawartych informacji (pamięć deklaratywna, pamięć proceduralna).

Wymienione podziały pamięci są tymi głównymi funkcjonującymi w literaturze przedmiotu. Obok nich wyróżnia się jeszcze inne, m. in. podział zależnie od zmysłu, którym spostrzegamy (np. pamięć bodźców wzrokowych czy słuchowych) czy stopnia świadomego zaangażowania się w procesy pamięciowego przetwarzania informacji.

Udział uwagi w procesie zapamiętywania

Zapamiętanie informacji, aby w ogóle było możliwe, wymaga uruchomienia procesów uwagi. Uwagę określić możemy jako swoisty filtr, który sprawia, że niektóre informacje z naszego organizmu i ze świata zewnętrznego docierają do nas, a inne – nie. Nasz mózg nieustannie przetwarza olbrzymie ilości bodźców, jednak nie wszystkie zostają odnotowane przez naszą świadomość. Dzieje się tak, by ochronić układ nerwowy przed przeciążeniem – można to porównać do sytuacji, gdy w komputerze zostaje uruchomionych za dużo programów naraz. Tym, co ratuje nas przed nadmiarem bodźców, są właśnie procesy uwagi – to one „decydują”, które informacje są na tyle ważne, by zdawać sobie z nich sprawę, a które są nieistotne lub nie wymagają naszego zaangażowania w tej konkretnej chwili.

Związek uwagi z pamięcią jest zatem nierozerwalny – musimy najpierw zwrócić uwagę na jakiś bodziec, aby go spostrzec, a następnie za pomocą celowego wysiłku należy skoncentrować się na nim celem zatrzymania danej informacji na dłużej w naszym systemie pamięciowym. Procesy uwagi są nieodłącznie związane z procesami pamięci i nie można prowadzić rehabilitacji jednych bez angażowania tych drugich.

Często zdarza się również, że to, co chory lub jego rodzina interpretują jako zaburzenia pamięci, jest w efekcie przejawem deficytów w zakresie uwagi. Dlatego tak duże znaczenie ma odpowiednia ocena przeprowadzona przez profesjonalistę, najczęściej neuropsychologa. Dopiero wówczas można mówić o adekwatnej rehabilitacji zaburzeń poznawczych.

Co zostało zapamiętane…

Skoro pamięć można traktować jako magazyn, to jej funkcją jest także wydobywanie przechowywanych w niej informacji, gdy te są akurat potrzebne. Wraz z wiekiem sprawność ta może się zmniejszać i wówczas potrzeba więcej czasu, aby dana informacja ujrzała światło dzienne.

Jednym z procesów wydobywania danych z pamięci jest przypominanie. To proces aktywny, często wymaga świadomego wysiłku. Mowa o nim wówczas, gdy odtwarzanie zapamiętanych informacji ma miejsce bez „podpowiedzi”.

Drugim sposobem na uzyskanie dostępu do przechowywanych w pamięci wiadomości jest rozpoznawanie. Polega ono na przywołaniu śladu pamięciowego przy obecności innych bodźców stanowiących „wskazówki”. Składa się z dwóch etapów – najpierw decydujemy, czy prezentowany bodziec jest nam znany (czyli czy został przez nas kiedykolwiek zapamiętany), czy zupełnie dla nas nowy. Następnie – przywołujemy informacje na jego temat zmagazynowane w systemie pamięciowym.

Ćwiczenia wspomagające pamięć

Zawsze warto ćwiczyć pamięć, to nie ulega wątpliwości. Różną pracę jednak trzeba wykonać w zależności od tego, jaki jest problem i co chcemy osiągnąć. Osoba, która nie ma zdiagnozowanych zaburzeń i chce jedynie zwiększyć efektywność i sprawność swojej pamięci, może ją trenować w wielu codziennych sytuacjach, oraz wykonując dedykowane temu zadania. Lepszemu zapamiętywaniu służą np. rozmaite mnemotechniki, warto również stawiać sobie wyzwania – zamiast używać zakładki do książki można zapamiętać numer strony, zamiast zapisywać listę zakupów czy rzeczy do zrobienia można starać się robić to „z głowy”.

Inaczej postępować należy w przypadku osób ze stwierdzonymi zaburzeniami funkcji poznawczych. Wówczas potrzebna jest adekwatnie dobrana rehabilitacja poprzedzona rzetelną diagnozą dokonaną przez zespół specjalistów, w tym neuropsychologa. Taką diagnozę warto poprzeć również badaniami zleconymi przez lekarza – np. tomografią komputerową głowy. Rozróżnienie pomiędzy treningiem pamięci a terapią można porównać do aktywności fizycznej – osoba zdrowa może wykonywać ćwiczenia dla zwiększenia swojej siły i kondycji, podczas gdy pacjent po kontuzji lub z chorobą układu ruchu będzie potrzebował rehabilitacji, aby móc odzyskać sprawność, która została utracona.

W celu ćwiczenia procesów pamięci (i uwagi, której zaangażowanie jest niezbędne) można skorzystać z wielu dostępnych na rynku pozycji.

Wartościowe są zadania wymagające zapamiętywania ciągów słów lub liczb, jak również informacji z przeczytanego tekstu. Ćwiczenia oparte na wyborze jednej z możliwych odpowiedzi lub zadania typu „prawda-fałsz” stymulują umysł do odsiewania fałszywych danych od prawdziwych. Można zachęcać pacjenta, by przyglądał się obrazkowi lub zdjęciu, a następnie zapytać go o przedmioty i osoby znajdujące się na nim. Ciekawą formą ćwiczenia pamięci jest używanie tego, co mamy najłatwiej dostępne – listy zakupów, gazety z programem telewizyjnym, wysłuchanej audycji radiowej, albumu ze zdjęciami czy książki kucharskiej. Jak zawsze niezwykle kluczowe jest, by zachować równowagę pomiędzy stymulowaniem do wysiłku a możliwościami pacjenta. Cenny jest także regularny kontakt z lekarzem prowadzącym czy pozostałymi członkami zespołu terapeutycznego, tak aby dostosowywać zalecenia do zmieniających się w czasie objawów i trudności chorego.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Pąchalska, M. (2009), Rehabilitacja neuropsychologiczna. Tom 1. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
• Domańska, Ł., Borkowska, A. R. (red.), Podstawy neuropsychologii klinicznej. Wydawnictwo UMCS, 2016.
• Jodzio, K., Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Difin, 2011