Rehabilitacja seniorów

Literatura definiuje wiek podeszły jako okres po 65. roku życia. Oczywiście, granica ta jest umowna i została wprowadzona dla lepszego uporządkowania tego, co wiadomo nam o potrzebach osób starszych, specyfice ich funkcjonowania i problemach dla nich typowych. Dzięki temu łatwiej jest na te potrzeby i problemy odpowiadać, a jednym ze sposobów podniesienia jakości życia seniorów jest właściwa rehabilitacja. No właśnie – co to znaczy „właściwa”?

Normalne starzenie się

Wkroczenie w wiek podeszły wiąże się z szeregiem zmian, jakie zachodzą nie tylko w życiu danej osoby, ale również w funkcjonowaniu jej organizmu. Większość z nich wynika z naturalnych procesów starzenia się ciała oraz mózgu.

Do normalnych zmian wynikających z wieku zalicza się m.in. osłabienie sprawności fizycznej, przytępienie niektórych zmysłów (takich jak wzrok czy słuch; niekiedy również smak i odczuwanie temperatury stają się inne). Jeśli chodzi o komunikowanie się, seniorzy dość często mają trudności z artykulacją, co częściowo wynika z osłabienia mięśni narządów mowy, a częściowo – z braków w uzębieniu, nieodpowiednio dobranej protezy etc. Osłabieniu ulega również aparat fonacyjny – siła głosu nie jest taka sama jak w młodszym wieku, a samo brzmienie głosu może się nieznacznie zmienić. Wreszcie, osłabienie pamięci oraz innych funkcji poznawczych również jest oznaką naturalnego procesu starzenia się i, choć jest zauważalne przez samego seniora oraz jego bliskich, zazwyczaj nie rzutuje w znaczący sposób na samodzielne funkcjonowanie.

Przejawy odchyleń od normy

Jakkolwiek pewien zakres zmian w funkcjonowaniu poznawczym jest zupełnie normalny i wynika z zaawansowanego wieku, tak istnieją pewne sygnały, na które otoczenie seniora powinno zwrócić uwagę.

Jeśli zaburzenia pamięci u osoby starszej wykraczają poza okresowe trudności z przypomnieniem sobie niektórych informacji, warto się tym zainteresować. Może okazać się, że senior nie jest w stanie zadbać o swoje potrzeby i bezpieczeństwo – np. zapomina o przyjmowaniu leków lub błędnie je dawkuje, wychodzi z domu i gubi drogę w znanym sobie otoczeniu, ma problem z podaniem imion i wieku członków swojej rodziny, nie pamięta istotnych wydarzeń ze swojego życia lub zapomina wyłączyć gaz w kuchni.

Tym, co odbiega od normy, jest również obecność zaburzeń świadomości (np. dezorientacja co do miejsca, czasu czy co do własnej osoby). Ponadto naszą uwagę powinny zwrócić omamy czy urojenia, drażliwość (w tym niekiedy zachowania agresywne), zmiany w rytmie dobowym lub w zachowaniu. Może zdarzyć się tak, że senior będzie mieć problem z wykonywaniem czynności, które do tej pory nie sprawiały mu problemu (np. przygotowywanie posiłku, ubranie się, posprzątanie). Trudności w czytaniu i pisaniu, jak również w ogóle w rozumieniu mowy, to także sygnały, że być może nie mamy do czynienia z fizjologicznym starzeniem się, a – na przykład – z rozpoczynającym się procesem otępiennym.

Rehabilitacja ruchowa

Udział w zajęciach ruchowych lub w prowadzonej przez fizjoterapeutę rehabilitacji stanowi odpowiedź na trudności z poruszaniem się seniora. Aktywność ruchowa ma za zadanie powstrzymać lub spowolnić rozwój wad postawy, utrzymać właściwy zakres ruchów w stawach, zmniejszać dolegliwości bólowe i stymulować prawidłowy poziom napięcia mięśniowego. Dzięki temu osoba jest w stanie pozostać aktywna i samodzielna dłużej, wymaga mniejszej pomocy w codziennych czynnościach i ma fizyczną możliwość angażowania się w życie rodzinne i społeczne. Zaleca się, aby dostosowywać aktywność ruchową do indywidualnych możliwości. Najlepiej, by plan rehabilitacji lub treningu był poprzedzony diagnozą medyczną oraz oceną dokonaną przez fizjoterapeutę.

Jeśli chodzi o sprawność manualną, warto umożliwić seniorowi pracę z terapeutą zajęciowym lub zaangażować kogoś z rodziny (wedle możliwości) do tego, by wspomagał podopiecznego na tym polu. Jest to niezwykle ważne w kontekście realizacji różnych czynności dnia codziennego – jak przygotowywanie posiłku, wiązanie butów czy zapinanie guzików, posługiwanie się sztućcami czy pisanie. Deficyty w tym zakresie istotnie obniżają jakość życia seniora, czyniąc go zależnym od otoczenia.

Terapia funkcji poznawczych

Mobilizowanie umysłu osoby starszej do wysiłku jest tak samo ważne jak mobilizowanie mięśni. Jest to sfera, której zaniedbanie sprzyja szybszemu rozwojowi otępienia, utracie samodzielności i kontaktu z rzeczywistością oraz czyni seniora całkowicie zdanym na otoczenie.

Tymczasem regularna praca dostosowana do potrzeb i możliwości osoby starszej działa profilaktycznie, zmniejszając tempo i ryzyko wykształcenia objawów demencji. Co więcej, nawet w przypadku zdiagnozowanego otępienia warto przeznaczać czas na prowadzenie terapii, której celem w tej sytuacji będzie podtrzymanie bieżącej sprawności pacjenta jak najdłużej.

Czym się inspirować?

Sprawność umysłowa w podeszłym wieku może być stymulowana poprzez regularne ćwiczenia pamięci, uwagi oraz innych procesów poznawczych – czy to w ramach terapii prowadzonej przez profesjonalistę, czy przez rodzinę lub wynajętych opiekunów. Ważne, by osoba była zaangażowana w taką aktywność przez co najmniej pół godziny dziennie każdego dnia.

Istnieje wiele możliwości rehabilitowania funkcji poznawczych, zarówno „domowymi sposobami”, jak i przy użyciu profesjonalnie opracowanych pomocy terapeutycznych. Istotne jest, by pamiętać przy tym, że mamy do czynienia z osobą dorosłą, zatem z szacunku do niej zaleca się stosowanie w terapii materiałów, które nie są „dziecinne”. Na rynku pojawia się coraz więcej zeszytów z ćwiczeniami dedykowanymi dorosłym, a materiał w nich zawarty bazuje na doświadczeniach, do których seniorzy mogą odnosić się osobiście.

W przypadku osób, które mają wyraźne trudności w posługiwaniu się mową, warto zastosować wspierające lub alternatywne metody komunikacji – np. piktogramy. Najlepiej będzie wdrożyć je z pomocą neurologopedy.

Pomiędzy wykonywaniem zadań można ćwiczyć funkcje poznawcze również w inny sposób. Przykładowo możemy wraz z seniorem wyszukiwać w otoczeniu obiekty spełniające dane kryterium (np. wszystko, co jest okrągłe) lub porównywać ze sobą różne przedmioty albo zdjęcia. Możemy wykorzystać zachowane wspomnienia seniora – sięgnąć po rodzinne albumy i wspominać historie z życia rodziny lub zapamiętywać postacie i elementy na fotografiach, a następnie odtwarzać te fakty z pamięci. Innym pomysłem jest przypominanie sobie treści piosenek, wierszy czy modlitw (jeśli mamy do czynienia z osobą wierzącą) – można uzupełniać luki w tekście lub układać wersy we właściwej kolejności.

W przypadku osób z głębszymi deficytami, u których obserwujemy istotne trudności w samodzielnym funkcjonowaniu, warto zadbać o to, by otoczenie seniora było dla niego bezpieczne, przewidywalne i przyjazne. Należy maksymalnie zredukować źródła potencjalnych zagrożeń. Jeśli to możliwe, unikamy wprowadzania drastycznych zmian w domu czy mieszkaniu. Warto ułożyć konkretny plan dnia i trzymać się pewnych stałych jego elementów, dzięki czemu łatwiej będzie o systematyczność, a niepokój pacjenta wynikający z niepewności nieco się zmniejszy.

Wskazane jest, aby senior odbył spotkanie z neurologiem i neuropsychologiem (a jeśli trzeba, również z neurologopedą), tak aby specjaliści mogli ocenić jego poziom funkcjonowania. Następnie będą w stanie, na podstawie swojej diagnozy, sformułować zalecenia, wedle których należy układać proces terapii.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Czarnkowska, M., Lipa, A., Wójcik-Topór, P., Terapia funkcji poznawczych. Poziom 1-3. Kraków, 2018
• Gnacek., A., Lewicka, T., Żmuda, W., Moje otoczenie – ćwiczenia wspomagające funkcjonowanie osób z zaburzeniami procesów poznawczych. Kraków, 2017
• Jodzio, K., Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej. Wydawnictwo Difin, 2011
• Krzyżowski, J., Psychogeriatria. Wydawnictwo „Medyk”, 2004
• Pietraszek-Kusik, H., Demencja. Metody oddziaływań pozafarmakologicznych. W: Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu, 1(42), 2015
• Stuart-Hamilton, I., Psychologia starzenia się. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2006