Rola umiejętności społecznych w życiu dziecka

Człowiek rodzi się jako istota społeczna. Żyjąc wśród innych, może się rozwijać, realizować swoje potrzeby, nawiązywać interakcje, budować bliskie relacje, mieć poczucie bezpieczeństwa i przynależności. Od urodzenia kształtuje też swoje umiejętności społeczne, które ułatwiają budowanie więzi, radzenie sobie z trudnymi emocjami czy prawidłowe funkcjonowanie w grupie, zgodne z przyjętymi normami. Może wobec tego niepokoić fakt, że deficyty w zakresie umiejętności społecznych uznawane są za jedne z problemów najczęściej sygnalizowanych przez rodziców i nauczycieli.

Czym są umiejętności społeczne?

W literaturze podejmowano wiele prób ich zdefiniowania, jednak żadne z pojęć nie zostało ogólnie przyjęte. Można się wręcz pokusić o stwierdzenie, że to jedno z najbardziej niejasnych pojęć w psychologii. W kontekście kształtowania się tych umiejętności u dzieci możemy jednak przyjąć definicję, którą zaproponowała Anna Matczak. Uznaje ona, że kompetencje społeczne to złożone umiejętności warunkujące efektywność radzenia sobie w określonego typu sytuacjach społecznych, nabywane przez jednostkę w toku treningu społecznego.

O prawidłowy rozwój społeczno-emocjonalny należy dbać ze szczególną troską, ponieważ, jak wskazują liczne badania, ma on przełożenie na inne, ważne obszary życia. Przede wszystkim badania empiryczne wykazały dodatnią korelację pomiędzy kompetencjami społecznymi a satysfakcją życiową, dobrostanem psychicznym, umiejętnością radzenia sobie w trudnych sytuacjach oraz jakością związków interpersonalnych. Ujemne korelacje odnoszą się natomiast do objawów somatycznych, różnego typu zaburzeń psychicznych, poczucia osamotnienia, a także skłonności do zachowań o charakterze przestępczym oraz uzależnień.

Umiejętności społeczne a rozwój dziecka

Przyglądając się, jak przebiega rozwój dziecka, można zaobserwować, że przez pierwsze lata życia kształtowanie się kompetencji społecznych ma ścisły związek z rozwojem poznawczym. Osiągnięcie wysokich wyników w tym zakresie będzie pozytywnie wpływało na sukcesy szkolne, a następnie akademickie. Badania wskazują także, że dzieci charakteryzujące się umiejętnością regulowania i wyrażania własnych stanów emocjonalnych oraz nawiązywania interakcji z innymi osobami łatwiej i szybciej adaptują się do środowiska szkolnego, a także stosują efektywniejsze strategie uczenia się.

Z uwagi na to, że umiejętności społeczne stanowią tak ważną rolę adaptacyjną, należy zastanowić się, jak można wspierać dziecko w tym obszarze. Z całą pewnością dobrze jest podejmować działania zarówno w przestrzeni domowej, jak i poza nią. Możemy robić to np. poprzez zabawę, w której zapewnimy dziecku możliwość bycia w relacji z innymi osobami, wytłumaczymy mu różne stany emocjonalne, upewnimy się, czy prawidłowo zinterpretowało sytuację społeczną, oraz dostarczymy mu prawidłowych wzorców zachowań. Oczywiście wszystkie nasze działania powinny być dostosowane do wieku i możliwości dziecka.

Zdarza się jednak tak, że deficyty u niektórych dzieci (np. ze względu na zaburzenia rozwojowe) są na tyle duże, iż wymagają interwencji specjalistów. Problemy te będą dotyczyły różnych obszarów umiejętności społecznych i w rożnym natężeniu, w zależności od rodzaju zaburzenia. Na przykład w przypadku dzieci ze spektrum autyzmu przeważać mogą trudności komunikacji, interakcji oraz teorii umysłu, a w przypadku niepełnosprawności intelektualnej możemy z kolei częściej zaobserwować uleganie negatywnym wpływom i nadmierną ufność. Widoczne deficyty będą wskazaniem do Treningu Umiejętności Społecznych (TUS).

Co to jest Trening Umiejętności Społecznych?

TUS jest kierowany nie tylko do dzieci z niepełnosprawnościami, lecz także do dzieci agresywnych, nieśmiałych i wszystkich tych, które mają trudności w zakresie funkcjonowania w grupie rówieśniczej. Rozwijanie umiejętności społecznych w ramach Treningu Umiejętności Społecznych odbywa się zazwyczaj w kilkuosobowych grupach pod kontrolą jednej lub dwóch osób prowadzących. Trening trwa przeważnie od kilku do kilkunastu tygodni, zdarzają się jednak treningi, których czas przewidziany jest nawet na rok.

Podczas Treningu Umiejętności Społecznych uczestnicy:

poznają różne rodzaje emocji, uczą się je rozpoznawać i nazywać, zarówno u siebie, jak i u innych osób;
dowiadują się, czym są: skuteczna komunikacja, komunikaty werbalne oraz niewerbalne;
uczą się, jak radzić sobie z emocjami (szczególnie trudne emocje u dzieci to lęk i złość);
doskonalą umiejętności nawiązywania i podtrzymywania relacji, a docelowo tworzenia satysfakcjonujących więzi z innymi osobami;
trenują asertywną postawę;
poznają sposoby rozwiązywania konfliktów;
uczą się zachowań społecznie pożądanych.

Umiejętności społeczne nie muszą być rozwijane tylko w ramach zorganizowanych, grupowych treningów. Często zdarza się, że jest to element zajęć rewalidacyjnych lub indywidualnych spotkań z psychologiem. Podnoszenie kompetencji społecznych może mieć miejsce także podczas zajęć szkolnych, np. w trakcie godziny wychowawczej.

Pomoce do Treningu Umiejętności Społecznych

Niezależnie od formy, w jakiej rozwijanie umiejętności społecznych będzie się odbywało, należy potraktować je jako inwestycję, która będzie determinowała sukcesy szkolne, a w przyszłości także te prywatne i zawodowe, np. zdobycie awansu w pracy.

Autorka: Anna Jarosz-Bilińska, psycholog i oligofrenopedagog

Bibliografia:

Czub M. (2015). Diagnoza funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka w wieku od 1, 5 do 5, 5 lat. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Matczak A. (2003). Zarys psychologii rozwoju: podręcznik dla nauczycieli. Warszawa: Żak.
Matczak A. (2007). Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS. Podręcznik (wyd. 2 uzupełnione). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Kaszlińska K. (2015). Diagnozowanie kompetencji społecznej dzieci przedszkolnych –możliwości i ograniczenia. „Przegląd Pedagogiczny”, s. 209–222.
Knopp K.A. (2013). Kompetencje społeczne – pomiar i aplikacja praktyczna. Artykuł opublikowany w wersji elektronicznej przez Ośrodek Rozwoju Edukacji, dostęp: https://www.researchgate.net/publication/313877703_Kompetencje_spoleczne_-_pomiar_i_aplikacja_praktyczna
McGinnis E., Goldstein A.P. (2001), Skillstreaming. Kształtowanie umiejętności ucznia. Nowe perspektywy nauczania umiejętności prospołecznych. Warszawa: Fundacja KARAN.
Szurowska B., Jegier A. (2017). Umiejętności społeczne dzieci. Kształtowanie rozwoju emocjonalno-społecznego dzieci w normie rozwojowej i dzieci ze specjalnymi potrzebami. Difin.
Reddy L. (2014). Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka. Interwencja przez zabawę. Warszawa, PWN.