Jak ćwiczyć funkcje poznawcze w warunkach domowych?

Rehabilitacja funkcji poznawczych ma kluczowe znaczenie dla odzyskiwania sprawności pacjenta lub podtrzymywania bieżącego poziomu jego funkcjonowania. Zalecana jest w sytuacji udaru lub urazu mózgu czy chorób neurodegeneracyjnych (takich jak np. otępienie czy choroba Parkinson). Intensywna praca ma swój początek najczęściej już w szpitalu, kiedy to pacjentem zajmuje się cały zespół specjalistów. Tak naprawdę jednak jest to dopiero zalążek tego, co ma wydarzyć się później, po wypisaniu chorego do domu. Wówczas odpowiedzialność za zapewnienie odpowiedniej rehabilitacji spoczywa na rodzinie pacjenta – chodzi nie tylko o umożliwienie systematycznych spotkań ze specjalistami, ale także o realizowanie ich zaleceń pomiędzy kolejnymi wizytami.

Ćwiczenie funkcji poznawczych ma również charakter profilaktyczny i służy osobom w podeszłym wieku, które z powodu starzenia się mózgu zaobserwowały u siebie spadek sprawności w tym zakresie. Regularne stawianie wyzwań umysłowi może opóźnić rozwój otępienia, jak również podnieść jakość życia seniora poprzez utrzymywanie go w aktywności.

Zmiany występujące wraz z wiekiem a otępienie

Osłabienie zdolności poznawczych wraz z wiekiem jest naturalne. Mózg, podobnie jak cały organizm, starzeje się i pewne zachodzące w nim procesy nie przebiegają już tak sprawnie jak kiedyś – to jedna strona medalu. Z drugiej strony w jesieni życia bardziej prawdopodobna staje się diagnoza otępienia, które jest chorobą neurodegeneracyjną charakterystyczną właśnie dla tego wieku. Zaobserwowanie u bliskich zaburzeń świadomości i orientacji (w miejscu lub czasie, lub co do własnej osoby), sygnałów świadczących o przeżywaniu halucynacji, zmian w obrębie zachowania i emocji (takich jak agresja, podejrzliwość, znaczące zmiany rytmu dobowego) czy zaburzeń komunikacji powinno być sygnałem do odbycia konsultacji neurologicznej.

Postawiona przez zespół medyczny diagnoza pociąga za sobą szereg zaleceń i wskazówek, na co należy zwrócić uwagę, jakie funkcje szczególnie wymagają rehabilitacji oraz jak zorganizować pacjentowi stosowną rehabilitację. Optymalnie jest, gdy chory ma do czynienia z całym zespołem specjalistów. Zależnie od stwierdzonych trudności, niezbędna może okazać się współpraca z neurologopedą, neuropsychologiem i terapeutą zajęciowym, a także fizjoterapeutą. Ważne, by pacjent miał dostarczaną odpowiednią ilość stymulacji, tak aby spowolnić proces neurodegeneracyjny lub przywrócić utraconą sprawność na tyle, na ile to możliwe. Systematyczna rehabilitacja przeplatana stosownymi dawkami odpoczynku jest podstawą do tego, by można było mówić o jakichkolwiek efektach.

Stwarzanie okazji do ćwiczeń

Zapewnienie opieki specjalistów jest niezbędnym krokiem służącym poprawie jakości życia pacjenta. Mowa tu o pomocy neurologa, neuropsychologa, neurologopedy czy terapeuty zajęciowego, z którymi praca ma niezwykle istotne znaczenie dla zachowania lub zwiększenia sprawności w zakresie funkcjonowania poznawczego. Nieocenione jest jednakże uczestniczenie w tych oddziaływaniach terapeutycznych również bliskich pacjenta. Ważne jest, by zgodnie z zaleceniami profesjonalistów realizowali program terapii w domu, tak aby zwiększyć jego intensywność, a przez to – skuteczność. Warto również do tego samego celu dążyć „domowymi sposobami”. Jak to zrobić?

W myśl idei, by użyć tego, co jest dostępne, warto być twórczym i wykorzystać do terapii funkcji poznawczych przedmioty i sytuacje nadarzające się każdego dnia.

Można na przykład wspólnie z podopiecznym przeczytać fragment tekstu (jego długość i poziom trudności należy dostosować do możliwości pacjenta), a następnie poświęcić chwilę na rozmowę o jego treści. Przykładowe pytania, jakie można zadać, to:

• O czym opowiada tekst?
• Jacy bohaterowie w nim występują? Kim są? Ile mają lat?
• O jakim miejscu mowa jest w tekście?
• Możemy poprosić o wymienienie z pamięci lub odszukanie we fragmencie słów spełniających określone kryterium, np. zaczynających się na daną literę lub składających się z określonej ilości liter.
• Możemy zapytać pacjenta o jego opinię – czy tekst mu się podobał lub co sądzi na temat poruszonego w nim problemu.

Inną opcją jest zachęcanie podopiecznego, by zapamiętywał jak najwięcej, zamiast korzystać z notatek. Można pomóc mu nauczyć się na pamięć listy zakupów lub przepisu kulinarnego, ewentualnie fragmentu programu telewizyjnego.

Warto sięgać także po materiały związane z osobami ważnymi dla pacjenta. Dobrą okazją ku temu wydaje się wspólne oglądanie albumów ze zdjęciami i nawiązywanie w rozmowie do faktów z życia seniora i jego bliskich. Ważne jest, by robić to w sposób delikatny i pełen wyrozumiałości – przywoływanie wspomnień może budzić wiele emocji, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Niekiedy może się zdarzyć, że pacjent z otępieniem będzie miał trudności w przypomnieniu sobie imion lub wieku swoich dzieci czy wnucząt, a czasem może być przekonany, że jego dawno zmarli bliscy wciąż żyją. Dobrą strategią jest wówczas nieokazywanie własnej frustracji, za to okazanie zrozumienia dla emocji chorego. Jeśli to ćwiczenie wydaje się działać na podopiecznego deprymująco, lepiej odstąpić od jego wykonywania na rzecz innych czynności.

Wspólny spacer lub wyjście do sklepu również stanowią okazję do ćwiczeń. Możemy poprosić pacjenta o zapamiętanie jak największej ilości szczegółów, a następnie zapytać go o to, co mijaliśmy po drodze, ile przejść dla pieszych przeszliśmy lub w jakiej kolejności odwiedziliśmy różne miejsca.

W warunkach domowych (lub każdych innych) można trenować uwagę pacjenta, prosząc go wyszukiwanie w otoczeniu konkretnych przedmiotów (np. w określonym kolorze). Dobrym pomysłem jest także angażowanie pacjenta w te rodzaje aktywności, które jest w stanie wykonywać sam lub z naszą niewielką pomocą. Poziom ich trudności powinien być dostosowany do jego możliwości, tak aby nie był zbyt wysoki (co może wzbudzić frustrację). Zachętą do wykonywania różnych czynności może być prośba o pomoc (np. „Pomóż mi nakryć do stołu” albo „Czy mogę poprosić cię o wytarcie półki?”) – w ten sposób unikniemy niekiedy trudnej w odbiorze formy polecenia („Zrób”, „Podaj”), a jednocześnie damy pacjentowi odczuć, że nadal jest potrzebny, że cenimy jego udział w życiu rodziny.

Pomoce do terapii funkcji poznawczych

Świetne wsparcie rehabilitacji w warunkach domowych oraz źródło inspiracji mogą stanowić pomoce terapeutyczne dostępne na rynku. Te, które dedykowane są osobom dorosłym, opierają się na materiale dostosowanym do wieku i są efektem dobrej znajomości potrzeb pacjenta z chorobą neurodegeneracyjną lub, po prostu, borykającego się z pogorszeniem sprawności w związku z wiekiem. Dobrze, by takie pomoce bazowały na tym, co jest pacjentowi dobrze znane z życia codziennego – mogą odwoływać się do wiedzy, którą posiada, do umiejętności, które zdobył w ciągu życia, oraz do otoczenia, w którym żył lub żyje obecnie. Zależnie od poziomu obserwowanych deficytów można stosować różne ćwiczenia. Na przykład w przypadku pacjentów, którym kłopot sprawia planowanie czynności lub realizacja założonego planu, a także obecne są trudności w wykonywaniu codziennych zadań, dobrze sprawdzą się ćwiczenia odwołujące się do tych właśnie czynności dnia codziennego (ubranie się, przygotowanie prostego posiłku, zadbanie o higienę osobistą). Równie cenny będzie w tej sytuacji trening ułatwiający seniorowi odnalezienie się w jego otoczeniu – w domu i najbliższym otoczeniu.

Wszystkie ręce na pokład

Mózg jest narządem, którego praca ma kluczowe znaczenie dla funkcjonowania człowieka. W przypadku chorób, które powodują pogorszenie sprawności umysłu, szczególnie ważne jest, by dostarczać pacjentowi stymulacji. Dopóki to możliwe, zachęcajmy seniora, by ćwiczył samodzielnie, warto jednak poświęcić mu czas i towarzyszyć w wykonywaniu zadań. Ma to ogromne znaczenie dla osoby, która może czuć się bezradna wobec zmian, jakie obserwuje w stanie swojego zdrowia – wspólne ćwiczenie funkcji poznawczych to komunikat o tym, że pacjent jest dla nas ważny, że nadal widzimy w nim człowieka, jakim był przed pogorszeniem sprawności, oraz że zależy nam na poprawie jego sytuacji.

W tym celu warto korzystać z pomocy dostępnych na rynku i dedykowanych osobom w podeszłym wieku, z diagnozą otępienia lub innych chorób neurodegeneracyjnych, po udarze lub urazie mózgu. Cenne będzie także wykorzystywanie nadarzających się sposobności do tego, by ćwiczyć umysł seniora w codziennych sytuacjach – podczas wykonywania różnych czynności w domu, przy okazji wyjścia po zakupy czy w trakcie spaceru.

Nasze zaangażowanie jest bezcenne, niekiedy może jednak być potrzebna pomoc profesjonalistów, którzy zdiagnozują problem oraz wskażą, jak należy z nim postępować, tak aby rehabilitacja była adekwatna do potrzeb podopiecznego.

Autorka: Aleksandra Gnacek

Źródła:

• Krzyżowski, J., Psychogeriatria. Wydawnictwo „Medyk”, 2004
• Gnacek, A., Lewicka, T., Żmuda, W., Moje otoczenie. Ćwiczenia wspomagające funkcjonowanie osób z zaburzeniami procesów poznawczych. Kraków, 2017
• Lewicka, T., Wiem, jak to zrobić, t. 1-3. Kraków, 2015
• Stuart-Hamilton, I., Psychologia starzenia się. Wydawnictwo Zysk i S-ka, 2006